Nga: Ryszard Legutko

Teza e librit tim The Demon in Democracy është e thjeshtë: pavarësisht diferencave të mëdha, ekziston një ngjashmëri e konsiderueshme midis komunizmit dhe liberal – demokracisë. Teza është e thjeshtë, por tërësia e argumentimeve që e mbështet është në fakt tejet komplekse. Ajo që pasi është argumentimi më sintetik i mundshëm për sa pohoj. Ajo që e bën të ngjashëm komunizmin dhe liberal – demokracinë është se në të dyja rastet sistemi politik është aq dominues sa që e depërton të gjithë ngrehinën sociale, të gjitha institucionet, normat dhe mentalitetin. Ashtu si komunizmi përfaqësonte kuadrin final referues të gjithçkaje që ndodhte në një shoqëri komuniste, ashtu edhe liberal – demokracia përfaqëson kuadrin referues final për gjithçka që ndodh në një shoqëri liberal – demokratike.

Me fjalë të tjera, ishte në natyrën e regjimit të vjetër që çdo gjë duhej të ishte komuniste dhe duhej të quhej komuniste. Nuk kishte familje, por familje komuniste; nuk ekzistonte edukimi, por edukimi komunist; nuk kishte shoqëri, por shoqëri komuniste; nuk kishte moral, por moral komunist; nuk kishte art, por art komunist. Më vonë, kur në vendin tonë është afirmuar sistemi i ri, kam zbuluar me një pakënaqësi të caktuar se edhe në një shoqëri liberal – demokratike kërkohet që çdo gjë të reflektojë një logjikë liberal – demokratike: familja duhet të bëhet liberale dhe e demokratizuar, dhe një gjë e tillë duhet të ndodhë edhe për shkollat, moralin, normat sociale. Jepet si e mirëqenë që edhe feja dhe Kisha duhet të bëhen më liberale e më demokratike në praktikat dhe në doktrinën e tyre; edhe Zoti ka arritur që të ngjajë me një liberal – demokrat, ashtu si në komunizëm Zoti, edhe pse nuk ekzistonte, ishte gjithsesi një komunist i mirë. Në komunizëm, termi “komunist” ishte një fjalë që përfshinte gjithçka: gjithçka që ishte komuniste, ishte superior ndaj çdo gjëje jokomuniste. Kam kuptuar se edhe në demokracinë moderne “demokratike” është bërë një fjalë që përfshin gjithçka, ashtu si “jodemokratike” është një shprehje e rëndë dënimi.

E gjitha kjo më ka bërë që të formuloj tezën se të dy sistemet kanë një tendencë të pandalshme që ta politizojnë të gjithë jetën; domethënë që të dy sistemet tentojnë që të imponojnë strukturat, parimet e tyre, premisa mbi çdo aspekt të shoqërisë, mbi jetët, mendimet dhe veprimet e njerëzve. Jo vetëm që këto dy sisteme imponojnë strukturat, procedurat, parimet, premisat e tyre, por besojnë fuqimisht se ky imponim është përfitues, i nevojshëm, i dëshirueshëm nga ana e njerëzve dhe se është në sintoni edhe më korrentin e përgjithshëm të qytetërimit.

Ky kriter i detyrueshëm
Politizimi komunist kishte një aspekt aplikimi global dhe ishte dhimbshëm depërtues. Asnjë mrekulli që disave t’u rezultonte i padurueshëm. Prandaj njerëz që donin t’i rezistonin kërkonin zona të ekzistencës jo akoma të prekura nga politika në të cilat mund të gjenin strehim nga agresioni politik: këto zona mund të ishin jeta private, arti, aktivitetet intelektuale, feja. Por në praktikë gjetja e një strehimi rezultoi mjaft e vështirë: autoritetet komuniste qenë të vetëdijshme për strategjitë e arratisë dhe bënë maksimumin e tyre për t’i aneksuar ato zona dhe t’i inkorporonin në domenin e tyre politik.

Familja dhe jeta private dukej se ishin kështjella të natyrshme brenda të cilave do të mund të gjendej paqe dhe siguri nga prania e kudondodhur e ideologjisë dhe e propagandës zyrtare. Ekzistonin edhe kështjella të tjera – kujtesa historike ose kujtesa individuale e ruajtur në rrëfime të ndara mes miqsh. Ekzistonin arti dhe bukuria – njerëzit kërkonin shpëtim nga shëmtia dhe nga mërzia e padurueshme e ideologjisë në poezinë klasike, në muzikë, në kryeveprat e mjeshtërve të mëdhenj dhe i shmangeshin vulgaritetit të epërm të gjuhës së re komuniste duke mbajtur mend përmendësh poezi të vjetra, duke lexuar letërsi klasike apo duke vajtur në kishë për t’u zhytur në liturgji, në fjalën e Ungjillit, në mister dhe në spiritualitet. Ekzistenca e Kishës në vendin tim ka qenë një fakt me rëndësi themelore për shpëtimin e shpirtit të kombit.

Por komunistët, siç e kam thënë, qenë plotësisht të vetëdijshëm për këto strategji dhe bënë gjithçka mundeshin për t’i pushtuar këto territore. Kjo qe sidomos e vërtetë në vitet e para e mbretërimit të tyre, kur vëllimi i ideologjisë së re ishte shurdhues dhe intensiteti i saj i tillë sa të bënte budalla. Në atë kohë sulmi ndaj jetës private dhe ndaj jetës familjare qe jashtëzakonisht i fortë. Atëhere komunistët ishin në pararojën botërore e proceseve të ndryshimit: qenë të parët që e bënë lehtësisht të aksesueshëm divorcin, të parët që futën abortin me kërkesë, të parët që u dhanë pushtet të rinjve ndaj të vjetërve, studentëve ndaj mësuesve, fëmijëve ndaj prindërve. Por më vonë partia komuniste hoqi dorë dhe dara e politikës u zbut. Pas periudhës së tiranisë të të ashtuquajturit realizëm socialist, arti u bë më i lirë; studimet huaniste, në fillim tërësisht të nënshtruara ndaj sistemit, më vonë fituan pak pavarësi; gjuha, që në fillim ishte vënë nën survejim të rreptë dhe e transformuar në gjuhë të re, më vonë u emancipua ndjeshëm nga zinxhirat e ideologjisë.

Metoda për të marrë kontrollin mbi këto gjëra – familjen, jetën private, artin, moralin, gjuhën – qe që të futej dhe më pas të bëhej i detyrueshëm një kriter: kriteri i korrektësisë. Nga momenti që gjithçka ishte politike dhe nga momenti që politika rregullohej nga ideologjia, ishte e qartë se gjithçka duhej të ishte në pajtim me parimet themelore e kësaj ideologjie dhe nuk lejoheshin nota stonuese. Nuk ekzistonin më vëzhgime apo akte të padëmshme, pasi gjithçka ishte qartazi koherente ose qartazi jokoherente me ideologjinë. Koherenca me doktrinën quhej korrektësi dhe korrektësia zëvendësoi të vërtetën, të bukurë, elegancën dhe stilin. Gjithmonë dhe në çdo situatë – qoftë të kishim të bënim me një përvojë private, me një mendim, me një diskutim, me një poezi apo me një pohim filozofik – kjo koherencë duhet të ishte e dukshme, e qartë, e lehtë për t’u perceptuar nga të gjithë. Kjo do të thotë se secili në gjithçka bënte apo toshte duhej të bënte një pëprjekje për ta treguar këtë koherencë, për ta demonstruar me një shprehje, një gjest, një simbol, me qëllim që të parandalonte dyshime dhe akuza të mundshme. Dhe saktësisht pse njerëzit qenë detyruar që të demonstronin korrktësinë e tyre, shumë panë tek ajo një mundësi për të gjurmuar dhe nxjerrë ata që qenë tepër të ndrojtur, tepër kokëshkretë apo tepër naivë për ta bërë të qartë korrektësinë e tyre ose, e tmerrshme ta thuash, e injoronin qëllimisht.

Nuk ka kështjellë që duron
Tani më lejoni të them disa gjëra lidhur me liberal – demokracinë. Ajo që është thënë për gjithpranishmërinë e parimeve liberal – demokratike në shoqëritë perëndimore është e vërtetë. Do të ishte e natyrshme të zbulohej sesa janë forta kështjellat eventuale në të cilat disa prej nesh, të neveritur nga valët e reja e ofensivave liberal – demokratike, mund të kërkonim të fshiheshim. Për shembull, sa janë të forta sfera private dhe jeta familjare ndaj kryqëzatave politike liberal – demokratike? A janë jetët tona më të sigurta tani nga sa qenë 20 apo 30 vite më parë? Në çfarë mase mendimet tona janë të mbrujtura me ide liberale dhe demokratike kur mendojmë për familjen, kërkojmë të organizojmë jetën tonë familjare apo t’u japim këshilla miqve tanë lidhur me çështje familjare? Jemi më shumë apo më pak të prirur se më parë të flasim për familje duke përdorur fjalë me konotacion politik si “pushtet”, “dhënie pushteti”, “barazi”, “të drejta”, “gender”? Ligji është më shumë apo më pak i implikuar se më parë në rregullimin e marrëdhënieve familjare?

Le të marrim seksin, që është – do të thuhej – gjëja private më intime e të gjitha gjërave private intime. Gjatë dekadave të fundit seksi është bërë një çështje pakashumë e rregulluar dhe e përvetësuar nga qeveritë, nga legjislativi, nga gjykatat e drejtësisë dhe nga çdo lloj agjencie? Le të marrim kështjella apo vendstrehime të tjera të mundshme: artin, besimin fetar, gjuhën, historinë, kujtesën. Sot ato përfitojnë një mbrojtje më të madhe apo më të vogël kundër politikave liberal – demokratike? Gjuha është e lirë nga kushtëzimet politike apo gjithnjë e më shumë politikisht e kontrollueshme? A mund të botohet lehtësisht një libër apo një artikull që nuk është dakord me zhargonin politikisht të pranueshëm? Kufizimet janë më shumë apo më pak të ashpra sesa ato të së kaluarës? Universitetet tona janë monumente lirie dhe hapjeje akademike, të mbajtura nga njerëz të përkorë si Kardinali Neëman apo po largohen nga këto standarde? Gjuha që mësohet nëpër shkolla është e njëjta gjuhë e letërsisë angleze dhe amerikane apo është një gjuhë që ngjan gjithnjë e më shumë më zhargonin e pakuptueshëm e ideologjive aktuale politike?

Fatkeqësisht, përgjigjet ndaj gjithë këtyre pyetjeve justifikojnë konkluzionin që në dekadat e fundit në brendësi të shoqërive liberal – demokratike kanë ndodhur zhvillime të krahasueshme me ato të shoqërive komuniste. Koncepti i korrektësisë ideologjike është rishfaqur dhe i është dhënë një rëndësi e frikshme. Gjykatat e drejtësisë, universitetet, pushtetet legjislative dhe institucione të tjera i kanë bashkuar forcat e tyre për të shtrënguar vidat ideologjike dhe e gjitha kjo ka ndodhur në prezumimin se po na japin më shumë liri e më shumë drejtësi. Mund të themi më pak gjëra se më parë, jemi gjithnjë e më shumë të homologuar, mendjet tona janë stërvitur me konformizëm, por duhet besuar se e gjitha kjo shërben për të pasur një botë më të mirë.

Këto zhvillime nuk duhet të na befasojnë, nga momenti që pasqyrojnë natyrën e sistemit liberal – demokratik. Sigurisht që nuk është e vërtetë, siç thonë disa dhe shumë shumë prej nesh e pranojnë pa reflektuar, se sistemi liberal – demokrat është neutral karshi çdo lloj ideje që mbështeten dhe avancohen në brendësinë e tij: qofshin monarkikë, aristokratikë, komunistë, konservatorë, nihilistë. Në realitet, si demokracia, ashtu edhe liberalizmi tentojnë që ta politizojnë shoqërinë në një masë të tillë sa që pluralizmi pushon së qëni i mundur.

Të gjithë të njëjtën pikëpamje
Demokracia përmban një mekanizëm të brendshëm politizimi pasi përfshin në procesin politik më shumë njerëz se çdo sistem tjetër. Nuk ka asgjë në natyrën e demokracisë që mund ta pengojë “demosin” apo elitat dominuese që të imponojnë markën e politikës mbi ndodhitë private për t’ua nënshtruar kulteve politike të momentit. Njerëzit demokratikë – siç e ka shpjeguar Tocqueville më saktësi supreme – tentojnë që të jenë gjithnjë e më të ngjashëm dhe, për pasojë, të jenë gjithnjë e më shumë të bindur se çdo njeri i shëndoshë nga mendja duhet të ketë njëlloj pikëpamjet e tyre. për pasojë, janë gjithnjë e më shumë të padisponueshëm që të njohin legjitimitetin e asaj që shkon përtej imagjinatës së tyre dhe ta tolerojnë.

Për sa i përket liberalizmit, gjëja është akoma më e dukshme. Liberalizmi ka pasur gjithmonë dy karakteristika që e bëjnë të papajtueshëm me neutralitetin, edhe në çështje tradicionalisht të konsideruara si jopolitike. Në radhë të parë, koncepti i tij për natyrën njerëzore është ai i një personi privat, në kundërshtim me njeriun politik, për të përdorur një koncept aristotelian. Në radhë të dytë, liberalizmi është thelbësisht politik pasi pavarësisht deklarimeve të tij në sens të kundërt, qëllimi i tij është që t’ia imponojë rendin e tij në totalitetit të aseteve njerëzore; liberalizmi vendoset gjithmonë mbi llojet e tjera të aseteve, pasi e konsideron vetëveten më të gjërin, më të madhin dhe më gjithëpërfshirësin, një meta – sistem, një sistem të rendit të tyrë, më të përshtatshmin për të organizuar jetën e të tjerëve. Është thellësisht politik edhe pse është i ndërtuar dhe e merr forcën e tij nga një dikotomi: autonomi kundër arbitraritetit, liri kundër despotizmit, të drejta individuale kundër prerogativave të qeverisë.

Ky kombinacion paradoksal – nga njëra anë një njeri liberal që është një person privat i cili merret me objektiva individuale (para, pronë, karrierë, kënaqësi private), nga ana tjetër natyra thelbësisht politike e sistemit – nuk mund të mos i shkatërronte bastionet që rrethin aspektin e privates dhe ta barste me përmbajtje politike. Për pasojë, opinion im është se liberalizmi, nga John Locke e këtej, ka qenë instrumenti kryesor që i ka nxjerrë çështjet private në sheshin public dhe i ka bërë jashtëzakonisht politike. Revolucioni seksual, për të dhënë një shembull të qartë, që i ka atribuar një përmbajtje fortësisht politike më privates së të gjitha çështjeve, është pjellë legjitime e liberalizmit (si edhe e socializmit). E njëjta gjë thuhej për artin e politizuar, që komunistët besonin se duhej të luante një rol në luftën e klasave dhe që liberalët e përdorin si një armë në luftërat e tyre të lidhura me gender dhe me ndërmarrje të ngjashme emancipimi.

Me të përcaktuar se ajo që e bën të ngjashëm komunizmin dhe liberal – demokracinë është një gradë pazakonshmërisht e lartë politizimi, ndodhemi përballë dy mundësishë. Mundësia e parë është të pranohet se komunistët kishin të drejtë në bindjen e tyre se një sistem politik duhej të dominonte jetët tona dhe të infiltronte të gjithë ngrehinën sociale, por kanë bërë një gabim – sigurisht i kushtueshëm – që e kanë treguar systemin si sistemi që do të duhej të luante një rol të tillë. Me fjalë të tjera, nuk do të kishte asgjë të gabuar në gjithëpranishmërinë e politikës, boll që sistemi politik të jetë ai i miri. Nga momenti që komunizmi nuk ishte i mirë, nuk ishte as infiltrueshmëria e politikës komuniste. Mundësia e dytë është që komunistët e kishin gabim në të dyja aspektet. Jo vetëm sistemi ishte i keq, por politizimi si i tillë është gjithmonë një gjë e gabuar, pavarësisht nga sistemi. Nëqoftëse zgjidhet mundësia e parë, teza e librit tim bie. Mund të thuhet se nuk ka asnjë të gabuar në faktin që ekzistojnë ngjashmëri midis komunizmit dhe liberal – demokracisë, pasi janë thjesht formale dhe jothelbësore. Format mund të jenë të ngjashme – gjithëprania e ideologjisë dhe e politikës – por thelbi i secilit prej këtyre dy sistemeve është i ndryshëm: politika demokratike është e mirë, ndërsa politika komuniste është e keqe.

4 dëshmi aspak të natyrshme
Por nëqoftëse zgjedhim mundësinë e dytë dhe themi se pushtimi nga çdo anë dhe e çarë nga ana e politikës është një gjë e gabuar, pavarësisht nga natyra e sistemit politik, atëhere ndodhemi në pozicionin e ngritjes të një objeksioni serioz kundër liberal – demokracisë, duke e akuzuar për ambicie totalitare. Nga ana e saj, kjo hap një problem serioz teorik dhe institucional, domethënë sit ë mbahen nën fre këto ambicie dhe çfarë instrumentash na ofron sistemi liberal – demokratik. Bëhet fjalë vërtet për një problem themelor. Liberal – demokracia është një sistem që plotëson të gjitha kriteret e një rendit të mirë (kritere që komunizmi, nuk duhet të jetë nevoja ta themi, nuk i plotësonte): pluralizëm partishë politike, liri kushtetuese shtypi, liri kushtetuese formim shoqatash, ndarje të pushteteve, rol të Parlamentit, zgjedhje. Megjithatë e gjitha kjo duket se prodhon rezultate të kundërta. Sistemi është demonstruar i paaftë që të gjenerojë çfarëdo forme vetëkufizimi. Megjithatë, mund edhe të jetë rasti që problemi të mos jetë strukturor e të mos ketë një zgjidhje strukturore dhe të ndodhet më në thellësi, në ato komponente të përvojës njerëzore që janë shumë më rezistente ndaj veprimit njerëzor. Duket se ajo që bashkon komunizmin dhe liberal – demokracinë intelektualisht në një nivel më të thellë dhe më filozofik janë disa premisa të përgjithshme, rrallë të vëna në pikëpyetje, që shumë prej nesh i pranojnë si vetëevidente, por që janë larg të qëni të natyrshme. Në realitet janë një pjesë e rëndësishme e problemit.

1. Komunizmi dhe liberal – demokracia kanë qenë dy prej ëndërrave më të mëdha politike të historisë moderne. Asnjë projekt tjetër politik nuk është ekzaltuar kaq universalisht si realizimi përfundimtar i aspiratave të njerëzve. Raca njerëzore – është besuar dhe besohet akoma – nuk mund të shkojë përtej në evolucionin politik nga sa ka shkuar me komunizmin sipas dissave, me liberal – demokracinë sipas të tjerëve. Ajo që ka bashkuar dhe bashkon mënyrën e të menduarit të mbështetësve të të dyja sistemeve është mungesa logjike dhe historike e çdo forme alternative të asetit politik sot apo në të ardhmen dhe, duke pasur parasysh zhdukjen e të gjitha alternativave, nuk ka asnjë arësye të mirë për të cilën këto sisteme të mos mund të shtrihen kudo dhe për të cilën kjo shtrirje gjithnjë e më e thellë e më gjerë nuk duhet të paraqitet si fitimprurëse dhe e arësyeshme. Me fjalë të tjera, komunistët e impenjuar dhe liberal – demokratët e impenjuar vuajnë të njëjtin gabim, gabimin e ëndërrimtarëve të mëdhenj, që mund ta përkufizojmë si një vendosje e gabuar e përsosmërisë: përsosmëria e vërtetë qëndron tjetërkund, jo tek politika, dhe sigurisht jo në asetet politike.

2. Nga momenti që të dy sistemet konsiderohen definitivë, nuk ka mundësi kompromisi me kritikët e tyre. Kush i kritikon nuk është thjesht kritik, por armik. Asnjë diskutim serioz nuk është i mundur me një joliberal apo me një jodemokratik, ashtu siç komunisti nuk diskutonte kurrë seriozisht me një jokomunist. Por pasoja e kësaj është shfaqja e diçkaje të ngjashme me një front të bashkuar. Në kohën e komunizmit kemi pasur fronte të bashkuar rreth partisë komuniste. Diçka të ngjashme e kemi sot. Kjo është sidomos e vërtetë për Bashkimin Europian, i udhëhequr nga e njëjta mazhorancë permanente që është si politike, ashtu edhe ideologjike. Kjo nga ana e saj prish ose e bën të parëndësishme ndarjen klasike midis të majtës dhe të djathtës, që është zëvendësuar nga mainstream politik, ekuivalenti modern i rolit drejtues të partisë. Ky mainstream politik ka monopolizuar skenën politike dhe ka krijuar një ortodoksi të qeverisë, duke e bërë kështu mekanizmin e alternimit demokratik i prapambetur dhe të tepërt, nganjëherë edhe të dëmshëm. Kushdo që nuk i përket mainstream ose është i çmendur, ose është fashist. Për një arësye të tillë, Bashkimit Europian nuk i pëlqejnë mospajtuesit. Por jo vetëm Bashkimit Europian. Edhe në pjesën më të madhe të vendeve të Europës Perëndimore kemi një mainstream politik faktik, i dominuar nga e majta politike nga momenti që e djathta politike ka humbur luftën e ideve dhe ka kapitulluar.

3. Të dy sistemet konsiderohen si eksperimenti më i madh i modernizimit, që një grup e identifikon me komunizmin dhe tjetri me liberal – demokracinë. Të dy janë kundër të vjetrës dhe në favor të së resë. Të dy e kërkojnë legjitimitetin e tyre në tejkalimin e së kaluarës. E kaluara është diçka që duhet me dyshim të përzier me përçmim. Sapo dikotomia e vjetër/ e re futet mjaft në thellësi të mendjes së njerëzve, këta të fundit janë të gatshëm që t’ia aplikojnë jo vetëm teknologjisë e makinave, por edhe mjedisit të tyre social e kulturor, strukturave sociale, moralit, edukimit, mendimit, artit. Gjithçka duhet të jetë e modernizuar dhe modernizimi mundëson një depërtim të thellë në asetet sociale ekzistuese, në mënyrën e të menduarit të njerëzve. Lind kështu tundimi për të krijuar jo vetëm një lloj të ri shoqërie, por edhe një lloj të ri qëniesh njerëzore dhe një lloj të ri marrëdhëniesh njerëzore. Komunistët dhe liberal – demokratët, sit ë gjithë modernizuesit entuziastë, janë arrogantë dhe nuk provojnë gjë tjetër përveç përçmimit për barrierat, limitet, kufizimet natyrore, tabùtë, normat e bazuara historikisht. Komunistët kanë kërkuar që të kthejnë në të kundërt rrjedhën e lumenjve të Siberisë, liberal – demokratët të ripërkufizojnë martesën dhe familjen.

4. Të dy sistemet kanë të përbashkët të njëjtën antropologji reduktuese, që i katandis qëniet njerëzore në karakteristika të thjeshta: krijesa në fakt të thata të privuara nga dimensioni metafizik. Në të dyja sistemet, antropologjia është barazitare. Besohet tek barazia si kusht natyror; jo vetëm barazia e njerëzve, por edhe barazia e vetëdijes njerëzore apo e shpirtit njerëzor, në të cilin nuk ka më dallim midis asaj që është më e lartë dhe asaj që është më e ulët. Kjo është një filozofi e njeriut të thjeshtë, të zakonshëm, në kundërvënie me një filozofi të njeriut fisnik, që mund të gjendet tek Aristoteli apo tek Ortega y Gasset. Zakonshmëria nënkupton se asnjë aspiratë më e lartë nuk është e regjistruar në natyrën njerëzore; nëse aspirate të kësaj natyre karakterizojnë disa njerëz, bëhet fjalë për një fakt kontigjent, jo për një kriter të nevojshëm të humanizmit. Problemi i zakonshmërisë i nënkuptuar kështu është se çon tek konformiteti dhe tek uniformiteti. Tocqueville ka qenë një prej të parëve e kohëve moderne që e ka vërejtur. Nga ana e saj, zakonshmëria gjeneron një ngushtim perspektive dhe ky ngushtim perspektive implikon vetëkënaqësinë që përjashton prirjen për të marrë në konsideratë çdo faktor të jashtëm dhe të konsultojë çdo gjykatë tjetër përveçse të veten. Me fjalë të tjera, komunizmi dhe liberal – demokracia kanë qenë dhe janë sistemet e njeriut të thjeshtë, të zakonshëm. Kjo nuk e kundërshton prirjen ndaj arogancës e të dy sistemeve. Njeriu i zakonshëm mund të jetë arrogant si tiran sidomos kur beson se jeton në më të mirin e sistemeve politike dhe se ky sistem e asnjë tjetër është autoriteti më i lartë në referim me atë që është e drejtë dhe atë që është e gabuar.

Nëqoftëse analiza e shpalosur më sipër është korrekte, nuk ekziston asnjë rrugë e lehtë për të përmbysur proceset shqetësuese që janë zhvilluar në shoqëritë liberal – demokratike. Megjithatë, kjo nuk jemi të dënuar të jetojmë në një botë gjithnjë e më homogjene, të rregulluar dhe ideologjikisht mbytëse. Kushdo që beson se historia është një proces pa një fund të paracaktuar duhet edhe të besojë se një ndryshim është i mundur. Por një ndryshim i tillë duhet të fillojë me një riorientim të thellë filozofik që na mundëson të shikojmë përtej shoqërive liberal – demokratike nga një perspektivë e jashtme. Nga ana e saj, kjo implikon nevojën për ta çliruar mendjen tonë nga rrjeta e trashë e supersticioneve të sotme.

(Ryszard Legutko është Docent Filozofie në Universitetin Jagellon të Krakovit dhe eurodeputet i Partisë Ligj dhe Drejtësi, e cila nga viti 2015 qeveris Poloninë. Specialist i Filozofisë së Lashtë dhe i Teorisë Politike, ka hyrë në Parlamentin polak në 2005, ku ka qenë zëvendëspresident i Senatit. Ka mbuluar për disa muaj postin e Ministrit të Arsimit në 2007 dhe më pas ka qenë Sekretar Shteti në kancelarinë e Presidentit Lech Kaczynski nga 2007 në 2009, vit kur është zgjedhur në Parlamentin Europian, ku aktualisht është Bashpëpresident i Grupit të Konservatorëve dhe Reformistëve Europianë. Autor librash filozofie të lashtë mbi Sokratin dhe Platonin, në 2016 ka botuar në anglisht The Demon in Democracy, ku zhvillon tezën e tij provokatore mbi konvergjencën midis komunizmit të së kaluarës dhe liberal – demokracisë së sotme. Është një prej intelektualëve europianë që kanë firmosur Deklaratën e Parisit “Një Europë tek e cila mund të besojmë” në tetorin e kaluar.)/bota.al