(Vendime me rëndësi të Gjykatës së Strasburgut)
Pak ditë më parë, më 25 maj 2021, Dhoma e Madhe e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut (GJEDRNJ) dha dy vendime shumë të rëndësishme për çështjet: a) Centrum For Rattvisa kundër Suedisë, si dhe b) Big Brother Watch dhe të Tjerë kundër Britanisë, të cilat kanë të bëjnë me raportin e vështirë e tepër delikat ndërmjet të drejtave themelore, me të ashtuquajturin “përgjim në grup” apo “përgjim masiv” (bulk interception), që realizohet gjithnjë e më intensivisht nga shërbimet sekrete të shteteve sovrane. Në fakt, në çështjen e parë, ky raport vlerësohet vetëm në kuadër të jetës private, ndërsa në çështjen e dytë, në kuadër të jetës private dhe lirisë së shtypit, të garantuara respektivisht nga nenet 8 dhe 10 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut (KEDRNJ). Pavarësisht ngjashmërisë së madhe të të dyja rasteve të mësipërme, ky dallim bëhet në funksion të vetë kërkesave apo pretendimeve të paraqitura nga palët kërkuese në Strasburg. Ndërsa në çështjen Centrum For Rattvisa kundër Suedisë, kërkuese është shoqata e njohur joqeveritare Qendra për Drejtësi, e angazhuar kryesisht në mbrojtje të jetës private të individëve, në çështjen Big Brother Watch e të Tjerë kundër Britanisë, kërkues janë me dhjetëra shoqata e organizata në mbrojtje të shtypit të lirë dhe mjaft gazetarë të pavarur. Sidoqoftë, në të dyja rastet, më të prekurit nga “përgjimet në grup” vlerësohet me të drejtë se janë gazetarët, pasi natyra e punës dhe intensiteti e shumëllojshmëria e komunikimeve brenda e jashtë vendit, ekspozojnë e cenojnë dukshëm nga përgjimet lirinë e shtypit, komunikimin me publikun, lirinë e shprehjes, burimet gazetareske, jetën e tyre private e familjare, e të tjerë.
Duhet sqaruar që në fillim se “përgjimi në grup” është një koncept i ri në fushën e së drejtës. Bëhet fjalë për përgjimin në bllok të grupeve apo kategorive të caktuara të njerëzve, kryesisht jashtë vendit, për çështje të ndryshme që kanë të bëjnë me luftën kundër terrorizmit, sigurinë kombëtare apo parandalimin e luftimin e krimeve serioze në vend. Pikërisht për këto arsye, me çështjen e “përgjimeve në grup” janë marrë një vit më parë edhe mjaft gjykata kushtetuese me vokacion të rëndësishëm europian e më gjerë, si Gjykata Kushtetuese e Gjermanisë dhe Këshilli Kushtetues i Francës. Vendimet dhe standardet e vendosura prej tyre, veçanërisht për mbrojtjen e jetës private dhe lirisë gazetareske, janë me shumë interes. Mjafton të përmendim këtu se në rastin e Gjermanisë, shërbimi sekret i së cilës realizon rreth 1 miliard e 200 milion interceptime komunikimesh me jashtë në një ditë, Gjykata Kushtetuese ka urdhëruar që ligji respektiv të ndryshojë sa më parë, për të garantuar plotësisht jetën private dhe lirinë e shtypit edhe për personat e përgjuar jashtë territorit, ashtu siç veprohet edhe për vetë shtetasit gjermanë.
Ndërkaq, edhe GJEDRNJ po krijon një jurisprudencë me vlerë të veçantë në këtë drejtim, sepse ajo ka detyrën e përgjegjësinë e madhe për vendosjen e standardeve dhe për të orientuar jurisprudencën e 47 shteteve anëtare në këtë fushë. Nga ana tjetër, vlerësohet se zhvillimi e modernizimi spektakolar e me ritme të paimagjinueshme i teknologjisë së informacionit, krahas avantazheve të padiskutueshme në shërbim të individit dhe shoqërisë njerëzore në tërësi, mbart me vete edhe rreziqe të mëdha. Praktika tregon se ndër të tjera ajo keqpërdoret dukshëm për qëllime kriminale në nivel kombëtar e ndërkombëtar. Nga ana tjetër, lufta ndaj këtyre fenomeneve të rrezikshme kërkon angazhimin efektiv e maksimal të shteteve demokratike. E në këtë luftë, pa dyshim që shërbimet sekrete kanë rol të veçantë. Por për realizimin e këtyre detyrave madhore, ato kanë zhvilluar e zhvillojnë në vazhdimësi programe elektronike e mjete të jashtëzakonshme teknike shumë të sofistikuara, të cilat krijojnë mundësinë për të interceptuar biseda e komunikime individuale të formave të ndryshme, në distanca tepër të mëdha, në ambiente pune apo argëtimi, në rrugë e në shtëpi, duke depërtuar e prekur edhe vetë thelbin e jetës private e lirisë së shtypit, aq të domosdoshme për demokracinë si formë e qeverisjes. E nëse nuk vendosen rregulla e standarde të qarta, ato mund të dëmtojnë rëndë e në mënyrë të pariparueshme jetën dhe të drejtat e individit, e për më tepër, edhe të keqpërdoren për qëllime politike apo thjesht hakmarrëse. Pikërisht për këto arsye, GJEDRNJ është shumë e vëmendshme për të reaguar në kohë ndaj këtyre rreziqeve, pa cenuar njëkohësisht edhe realizimin e funksioneve themelore të shtetit, në mbrojtje të interesave kombëtare si dhe të qytetarëve të tij.
Pa dashur të zgjatemi shumë për të zbërthyer dy vendimet e mësipërme të GJEDRNJ, që së bashku shkojnë në rreth 150 faqe, mund të përmendim në vijim vetëm disa nga deklarimet më të rëndësishme të saj mbi parimet e rregullat e realizimit të “përgjimit në grup”, që janë:
1) “Përgjimi në grup” nga shërbimet sekrete nuk prek në vetvete e në parim të drejtat themelore. I gjithë ky proces zhvillohet në 4 faza kryesore, që janë: a) Realizimi i përgjimit e dokumentimi fillestar i të dhënave të marra, b) Përdorimi i selektorëve të veçantë që përpunojnë automatikisht materialin e grumbulluar, c) Vlerësimi individual i të dhënave të selektuara, dhe d) Ruajtja për shfrytëzim të mëtejshëm të “produktit final”, përfshirë këtu edhe mundësinë e shkëmbimit të të dhënave me shtete të tjera partnere.
2) Në të katër fazat duhet të zbatohen me rigorozitet disa kërkesa e standarde të rëndësishme, të domosdoshme për mbrojtjen e jetës private dhe lirinë e shtypit. Për vetë natyrën e karakteristikat e këtij procesi, ato duhet të marrin parasysh veçanërisht si rrezikun e abuzimit nga mekanizmat shtetërorë, ashtu edhe nevojën e zhvillimit në fshehtësi të plotë të procesit të përgjimit.
3) “Përgjimi në grup” duhet të dallohet nga “përgjimi i targetuar”. Në këtë të fundit përgjohet një apo disa persona të caktuar, ndërsa “përgjimi në grup” realizohet ndaj një bashkësie njerëzish që ndodhen jashtë vendit, të cilët janë përgjithësisht të panjohur me parë. Në këtë kuptim, fillimisht “përgjimi në grup” ka më shumë karakter parandalues sesa investigativ.
4) I gjithë procesi i “përgjimit në grup” në të katër fazat e tij, duhet t’i nënshtrohet “garancive fillim – mbarim” (“end-to-end safeguards”), që do të thotë se: a) Duhet të ketë një proces vlerësimi të pavarur në sistemin e brendshëm në secilën prej katër fazave, bazuar kryesisht në arsyetimin e nevojës së kalimit nga një fazë në tjetrën, si dhe në parimin e proporcionalitetit. Kalimi nga një fazë në një tjetër kërkon një stekë gjithnjë e më të lartë në zbatimin e këtyre parimeve. b)Ashtu si “përgjimi i targetuar”, edhe “përgjimi në grup” duhet të autorizohet paraprakisht nga një mekanizëm i pavarur nga pushteti ekzekutiv. Ky mekanizëm mund të mos jetë detyrimisht apo tërësisht nga pushteti gjyqësor. Megjithatë, e rëndësishme është që e drejta e brendshme duhet të garantojë me qartësi të mjaftueshme rastet dhe shkaqet, vërtetimi i të cilave do të bënte të mundur dhënien e autorizimit për “përgjimin në grup”. c)I gjithë procesi duhet t’i nënshtrohet mbikëqyrjes dhe mundësisë së vlerësimit ex post facto (pas përfundimit të procesit) të tij nga një mekanizëm i pavarur, i cili mund të mos jetë domosdoshmërisht nga pushteti gjyqësor. Ky mjet duhet të jetë efektiv, që do të thotë se çdo person i përgjuar duhet të ketë mundësinë potenciale të ushtrojë më pas të drejtën e ankimit dhe vlerësimit të ligjshmërisë së përgjimit. Kjo mund të kërkohet jo vetëm me shkrim, por edhe para një mekanizmi të pavarur nga ekzekutivi, që mund të mos jetë domosdoshmërisht gjykatë. Mjafton të garantojë një proces të rregullt ligjor e mundësisht edhe me palë kundërshtare.
5) Kujdes i veçantë duhet treguar kur materiali i përgjuar u kalon shteteve të tjera partnere apo organizatave e mekanizmave ndërkombëtare. Në këto raste, ligjërisht duhet të parashikohen disa garanci më shumë për përcjelljen e plotë apo të pjesshme të materialit të përgjuar. Ndër të tjera duhet të: i) Përcaktohen qartë në ligj rastet dhe rrethanat e kalimit të materialeve të tilla ii) Shteti dërgues duhet të sigurohet se shteti pritës nuk do të abuzojë me materialin e transferuar dhe se ai do të marrë masat e duhura për ruajtjen dhe administrimin e tij në përputhje me parashikimet ligjore. iii) Mbrojtje e veçantë duhet t’u jepet materialeve me natyrë konfidenciale, mes të cilave si më sensitivet përmenden materialet konfidenciale mbi çështjet e shtypit dhe mbrojtjen e burimeve gazetareske, dhe së fundi, iv) Vendimi për transferimin e materialit të përgjuar mund t’i nënshtrohet vlerësimit dhe kontrollit ligjor të një mekanizmi të pavarur.
6) Përcaktimi i saktë i rregullave lidhur me fshirjen apo shkatërrimin e menjëhershëm të përgjimeve dhe materialeve të tjera relevante të marra nga “përgjimi në grup”, kur ato nuk paraqesin interes dhe nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me qëllimet inteligjente. Kjo bëhet veçanërisht e domosdoshme në rastet kur cenohet jeta private dhe liria e shtypit.
Specifikisht për lirinë e shtypit, standardet kryesore që përmenden vetëm në vendimin Big Brodher Watch, janë:
1) Mbrojtja e burimeve gazetareske është guri themelor i lirisë së shtypit. Cenimi i këtij standardi do të dëmtonte në mënyrë të pariparueshme rolin e veçantë e tepër të rëndësishëm të tij në mbrojtje të interesave publike dhe garantimin e një informacioni të saktë e të besueshëm.
2) Gjatë “përgjimit në grup”, përmes përdorimit të qëllimshëm nga shërbimi sekret të programeve apo selektorëve të caktuar, mund të përfitohen edhe materiale gazetareske me natyrë konfidenciale. Mbajtja, përdorimi apo ruajtja e këtyre materialeve mund të cenojë rëndë mbrojtjen e burimeve gazetareske. Për këto arsye, kur dihet apo ka probabilitet të madh që nga përdorimi prej shërbimeve sekrete i programeve dhe selektorëve të veçantë do të përfitohen materiale të tilla, duhet të kërkohet paraprakisht autorizim nga gjykata apo një mekanizëm tjetër i pavarur. Ato duhet të vlerësojnë me kujdes në çdo rast nëse kjo ndërhyrje justifikohet në emër të “interesit publik”, si dhe nëse mund të kishte ose jo mjete të tjera më pak të dëmshme për arritjen e të njëjtit objektiv.
3) Materiali konfidencial gazetaresk mund të përfitohet edhe në mënyrë jo të qëllimshme, gjatë “përgjimit në grup” për çështje apo objektiva të tjerë. Në këtë rast, fillimisht nuk mund të paragjykohet veprimi i shërbimit sekret, ndaj nuk mund të flitet për cenim serioz të nenit 10 të Konventës lidhur me lirinë e shtypit. Megjithatë, legjislacioni kombëtar duhet të parashikojë garanci të forta e të qëndrueshme për ruajtjen, shqyrtimin, përdorimin, transferimin në shtete të tjera dhe shkatërrimin apo fshirjen e këtyre materialeve. Për më tepër, kur bëhet e qartë që materiali gazetaresk ka në vetvete natyrë konfidenciale, mbajtja dhe shqyrtimi i mëtejshëm i tij nga punonjësi respektiv i shërbimit sekret mund të bëhet vetëm nëse merret për këtë qëllim autorizimi i gjykatës apo nëse mekanizmi tjetër të pavarur.
Duke pasur parasysh standardet e mësipërme, Dhoma e Madhe e GJEDRNJ mori respektivisht këto vendime për dy çështjet e mësipërme:
a) Cështja Centrum For Rattvisa kundër Suedisë: Lidhur me këtë çështje, u konstatua ndër të tjera se kuadri ligjor suedez mbi “përgjimin në grup” është mjaft i plotë dhe me garanci të qarta, në përputhje me Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut. Ky shërbim inteligjent rregullohet me ligj të veçantë, e në bazë të tij është krijuar një agjenci qeveritare (National Defence Radio Establishment– FRA) që organizon e realizon përgjimin. Leja për çdo “përgjim në grup” merret nga Gjykata mbi Shërbimin Inteligjent me Jashtë, e cila përbëhet nga gjyqtarë dhe anëtarë të tjerë të pavarur, të zgjedhur për një mandat katërvjeçar. Aktiviteti dhe vendimmarrja e kësaj gjykate përbëjnë ligjërisht sekret shtetëror. Për më tepër, ka edhe një Inspektorat të Shërbimit Inteligjent me Jashtë, i cili drejtohet nga një gjyqtar apo ish-gjyqtar. Ky Inspektorat mbikëqyr dhe analizon ligjshmërinë e punës së agjencisë qeveritare FRA në të katër fazat e realizimit të “përgjimit në grup”. “Përgjimi në grup” mbikëqyret në parim dhe në një kuadër më të përgjithshëm edhe nga Autoriteti për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, nga Ombucmani Parlamentar dhe nga Kancelari i Drejtësisë (nëpunës i lartë shtetëror që mbikëqyr të gjithë veprimtarinë ligjore të Qeverisë, përfshirë këtu edhe lirinë e shtypit dhe të marrjes së informacionit nga qytetarët). Mbi të gjitha vlerësohet se jo vetëm mbikëqyrja, por edhe vlerësimi i nevojës dhe zbatimi i parimit të proporcionalitetit mund t’i nënshtrohen gjykimit të një gjykate të veçantë, të quajtur Gjykata për Shërbimin Inteligjent me Jashtë. Në proces merr pjesë edhe një përfaqësues i veçantë në rolin e komisionerit për mbrojtjen e interesave të publikut. Megjithatë, GJEDRNJ konstaton në vendimin e saj se ekzistojnë tri probleme apo tri shkelje të legjislacionit suedez mbi “përgjimin në grup”, që janë:
i) Mungesa e normave të posaçme që duhet të parashikojnë qartësisht rastet e fshirjes apo shkatërrimit të materialit të përgjuar.
ii) Mungesa e parashikimeve ligjore që në procesin e zhvilluar në Gjykatën për Shërbimin Inteligjent me Jashtë të garantohet edhe pjesëmarrja e një komisioneri të veçantë për mbrojtjen e interesave individuale, sidomos kur bëhet fjalë për mbrojtjen e korrespondencës dhe burimeve gazetareske, dhe
iii) Mungesa e një mjeti efektiv për vlerësimin ex post facto të ligjshmërisë së “përgjimit në grup”. Problem kryesor në këtë drejtim paraqitet veçanërisht pamundësia e ankimit të fazës së fundit të përgjimit, asaj që ka të bëjë me ruajtjen dhe përdorimin e materialit të grumbulluar.
Për sa më sipër, vlerësohet se kuadri ligjor suedez për “përgjimin në grup” bie në kundërshtim me nenin 8 të KEDRNJ. Ai kapërcen hapësirën e nevojshme të vlerësimit në nivel kombëtar, pasi nuk parashikon sa dhe si duhet “garancitë fillim – mbarim” (end-to-end safeguards) të këtij procesi, të domosdoshëm për mbrojtjen efektive të të drejtave të individit, përballë arbitraritetit dhe rrezikut për abuzim të pushtetit shtetëror.
b) Cështja Big Brother Watch dhe Të Tjerë kundër Britanisë:
Edhe në këtë rast, fillimisht vlerësohet legjislacioni britanik për standardet që ofron në çështjen e “përgjimit në grup”, por që marrë në tërësi, konstatohet se ai nuk jep garanci të mjaftueshme, bazuar në parimin “fillim–mbarim” (end-to-end), duke e lënë individin të zbuluar përballë rrezikut të arbitraritetit dhe abuzimit të mundshëm të pushtetin shtetëror. Ndër të tjera, përmendet se edhe në këndvështrimin formal, regjimi juridik i “përgjimit në grup” është përcaktuar me një rregullore të veçantë, e cila nuk plotëson standardet për t’u cilësuar “ligj”. Për këto arsye arrihet në përfundimin unanim se ka shkelje të nenit 8 KEDRNJ lidhur me mangësitë e dukshme në përcaktimin në tërësi të regjimit të “përgjimit në grup”.
Vëmendje të veçantë i kushtohet më pas në vendim garancive që i duhen dhënë lirisë së shtypit gjatë të gjitha fazave të “përgjimit në grup”.
Dhoma e Madhe e GJEDRNJ vëren ndër të tjera se legjislacioni britanik mbi “përgjimin në grup” nuk përcakton qartësisht kriteret e përdorimit të programeve dhe selektorëve të ndryshëm të përgjimit në rastin kur bëhet fjalë për gazetarë dhe materiale konfidendiale të tyre. Nuk parashikohet me këtë rast gjithashtu as marrja e një autorizimi të veçantë nga gjykata apo një mekanizëm tjetër i pavarur, për të vazhduar me ruajtjen dhe shfrytëzimin e materialit të interceptuar. Nga ana tjetër, autorizimi paraprak i përgjimit nuk është në dorë të një mekanizmi të pavarur nga ekzekutivi, por në kompetencë të Sekretarit të Shtetit, i cili është drejtpërsëdrejti anëtar i qeverisë. Në këto kushte vlerësohet unanimisht se kemi cenim të nenit 10 të KEDRNJ. Megjithatë, ashtu si për nenin 8 të Konventës, edhe në këtë rast vlerësohet se nuk ka shkelje të nenit 10 lidhur me rregullimet që i referohen bashkëpunimit me jashtë, pasi parashikohen qartësisht dispozita ligjore e praktika të konsoliduara, që garantojnë mjaftueshmërisht transferimin, përdorimin, ruajtjen dhe shkatërrimin e materialeve te marra nga “përgjimi në grup”.
Vendimet e përmendura më sipër janë jo vetëm interesante, por edhe mjaft të dobishme për të gjitha shtetet europiane. E kur mendohet se në procesin e “përgjimit në grup” kanë probleme serioze me respektimin e jetës private dhe lirisë së shtypit demokraci të tilla si Britania, Gjermania e Suedia që janë, në fakt, kampionë të të drejtave të njeriut, çfarë mund të thuhet për demokracitë e reja e të pazhvilluara, përfshi edhe vendin tonë. Problemi është jo vetëm thjeshtë në realizimin e këtij lloj përgjimi, për të cilin mbase ato ende nuk janë në gjendje ta organizojnë si shtetet me teknologji moderne. Shqetësim kryesor duhet të jetë mbrojtja e qytetarëve të tyre nga “përgjimet në grup”, që realizojnë pa recetë shërbimet e huaja sekrete në territorin e këtyre vendeve. Prandaj duhet një kuadër i plotë ligjor që t’u përgjigjet në kohë zhvillimeve ndërkombëtare në këtë fushë. Mbi këtë bazë duhet të përcaktohen standarde të qarta bashkëpunimi edhe me vendet e tjera. Jeta private dhe liria e shtypit nuk janë rekomandime pa vlerë, por të drejta e liri themelore, për të cilat individi ka shumë nevoje të mbrohet dhe t’i gëzojë realisht ato në jetën e përditshme.
