Nga: FATMIRA NIKOLLI*TIRANE-Herë mbas here si artist kam nevojë të ndalem, të hesht. Jo gjithmonë, nevoja për me folë e me u shprehë asht kryesorja.
Kam pasë vite kur kam vendosë mos me pasë ekspozita personale. Kam refuzue, i kam shty, se si gjithsekush, kam edhe unë nevojë me akumulue…Jo çdo gja që thue meriton vëmendje. Duhet me e pasë këtë ndjenje autokritike me vete”. Kur Adrian Paci i thotë këto fraza, sapo ka përfunduar orët e tij të mësimit si pedagog. Para “Campo Santa Magherita” në Venecia, kemi lënë një bisedë, që shkon përtej artit, megjithë dëshirën e tij “me heshtë” për mediat. Është i qetë, dhe nuk ka komplekse me pyetjet, anipse ato sillen gjithandej. Ashtu si me artin e vet, edhe në përgjigje thellohet për të dhënë gjithë pamjen, jo vetëm kuadrin e përciptë. Ai vjen në “Gazeta Shqiptare” me një rrëfim për artin shqiptar, të djeshmin, të sotmin, ‘nevojën për spektakël’, ekspozitat e fundme në Londër, Athinë e Romë, e një vëzhgim mbi kohët e jetën mes Milanos, Venecias, e muzeve ngado janë. Eshtë një bisedë që shijohet në çdo frazë, jo prej pyetjeve, por prej përgjigjeve.
Rrëfimi i Pacit vjen në gegnisht, sepse gegnisht asht shqip, asht ndryshe, e ndryshe asht bukur.
Ekspozita juaj e fundit, e sapoçelur në Romë titullohet “Sue propie mani”. Pse ky titull?
“Sue propie mani” asht nji formulë që përdorej në Itali në letërkëmbimet, kur doje me nisë nji letër, në nji destinacion privat, të rezervuem. “Sue propie mani” don me thanë me ia dhanë në dorë pikërisht nji personi të caktuem.
Në kuptimin dorazi?
Jo dorazi, sepse çoheshin me postë. Nëse sipër në letër shkruhej S.P.M, atëhere kuptohej që letra ishte disi ma e rezervueme dhe nuk mund ta hapte dikush tjetër qoftë edhe nga familja. Asht disi e papërkthyeshme në shqip nëse tentojmë me e përkthye fjalë për fjalë.
Duke u nisë prej realitetit te letrave që gjinden në Arkivin e Shtetit, të cilat janë privue krejtsisht nga intimiteti, e të cilave ju asht mohue destinacioni, ne i vumë këtë titull.
Është një titull ironik?
E vendosëm keshtu për me krijue nji lloj tensioni, nji lloj paradoksi mes këtyne letrave që nuk arritën kurrë në destinacion dhe titullit. Nuk kanë arritë në destinacion për fajin e nji konjukture politike, të nji konjukture të caktueme historike. Në nji fare mënyret, këto letra rindërtojnë nji histori që asht ma e madhe se sa historia individuale e dy njerzve, por e rindërtojnë përmes komunikimit privat, përmes komunikimit intim.
Kur jemi përballë këtyne letrave e mesazheve të shumta që vijnë prej tyne, ne ndërtojmë nji lloj harte, të komunikimit njerëzor dhe të situatës sociale, të situatës psikologjike, kulturore, por edhe të situatës politike të atyne viteve.
Kjo ekspozitë e juaja, është pjesë e një ekspozite më të gjerë, mbi memorien, kujtesën dhe gjurmët. Si lidhen ato?
Në Muzeun e Arkitekturës dhe Arteve “Maxxi” në Romë, ka disa kohë që asht hape nji ekspozite mbi arkitekturën e luftës. Projekti jonë asht pjesë e eventeve që bahen në këtë kuadër.
Cili është qëllimi i rikthimit të vëmendjes tek memoria, për të mos harruar, për të nxitur, për të krahasuar?
Memoria ka gjithmonë nji aspekt aktual, sepse asht nji moment i të kalumes që na paraqitet sot, dhe na vjen me nji lloj randësie aktuale para syve tone. Kjo randesi aktuale asht nevoja me e rilexue të shkuemen. Shohim të kaluemen të projektueme në të tashmen nëpërmjet gjurmëve që ajo len. Në të njëjtën kohë, momenti se si historia e përgjithshme, përkthehet, nëpërmjet prizmit individual, prizmit intim, asht nji problem universal që u takon gjeografive e kohëve të ndryshme. Në këtë pikëpamje ajo mbetet aktuale në çdo kohë.
Asht interesante me pa se si nji situatë politike, marrdhaniesh mes dy vendeve, nji situatë që kalonte Europa në ate kohë (sepse Europa po konturonte veten si nji territor i ndamë në dysh, mes Linjes dhe Perëndimit, mes vendeve kapitaliste dhe atyre me sisteme dikatoriale e komuniste), pra si në këtë kontur historik, individët, jetët, njerzit, ndjenjat e tyne, historitë individuale, përpiqen të komunikojnë dhe e gjejnë vedin të bllokuem. Në këtë përpjekje gjithsesi rindërtojnë nji komunikim, i cili asht i formuem, asht i gdhendun nga ky kontur historik. Në këtë pikë historia bahet me interes universal, pra nuk asht thjesht dokumentare mbi kohën e kalueme, por asht evokim i nji situate të kalueme në situatën e sotme, për me problematizue dinamika ma të përgjithshme, që kanë të bajnë me mardhanien e individit me shoqninë, mes jetës intime e pushtetit etj.
Si prezantohet gjithë kjo “botë” e fshehtë në Romë?
Në “Maxxi” prezantohet si videoinstalacion, me pesë ekrane, e ndame në dy zona; nji zonë ku ekspozohen këto letra e zarfat në korniza, e nji zone ku prezantohet videoja.
Bashkë me shënimet që kanë letrat?
Po, shënimet e atyne që i kanë shkrue si dhe shënimet e çensures. Materiali asht shumë interesant, intrigues dhe duhej me gjetë mënyrën si me e trajtue, sepse si çdo material edhe ky mund të trajtohej në mënyra të ndryshme, mund të bahej dokumentar ose film. Unë me Sejkon menduem me e pa ndryshe. Vendosëm me ju dhanë ktyne letrave atë që i mungon; zanin dhe figurën. Atëhere, duke u mbajtë te këto elemente, kemi ndërtue nji kolazh zanor, me aktorë që lexojnë fragmente nga këto letra. Mandej ja kena mbivenosë këtij tapeti zanor filmimet që janë xhirue në Shqipni, në Durrës, tek ish-vila e Zogut, në nji ambjent të përbashkët me nji lloj teatraliteti ku kamera lëviz ngadalë dhe i afrohet e i largohet vazhdimisht personazheve. Ata nuk flasin dhe levizin vetëm pak. Thjesht shfaqen para syve tonë e zhduken si të ishin fantazma. Here duket se mund të jenë ata marrësit për të cilët u nisën këto letra, e herë, mund ti konsiderosh si ata që i kanë shkrue, por mund të jenë edhe thjeshtë dëshmitarë që në nji kohë tjetër, i kanë marrë në dorë e po i lexojnë.
Pse tek ish-vila e Zogut?
Na interesonte nji ambjent i tillë ku monumentaliteti i arkitekturës të gërshetohej me dekadencën. Vila e Zogut ne Durres asht njikohësisht monumentale, por edhe nji farë gërmadhe ku historia e vjetër dhe e re ka lanë gjurmët e veta. Letrat janë të vjetrume, të coptueme, zarfet janë të grisun. Arkitektura që na vynte për këtë punë duhej të kishte disa elemente të kësaj natyre. Të kishte diçka klasike e të bukur por edhe diçka dekadente sikur mbi atë siperfaqe të kishte kalue nji ndërhymje e dhunshme. Ashtu si mbi kete komunikim kishte pasë nji nërhymje të dhunshme.
Aktorët janë të huaj?
Aktorët që lexojnë letrat janë italian se janë letra të shkrueme në italisht, kurse ne video kemi edhe aktorë shiptarë.
Sa kanë ndikuar tekstet e letrave mbi këtë skenar që ju keni ndërtuar, ndjeshmëria e tyre, malli i tyre, prekja e tyre, largësia e derdhur në letra kaq intime, kaq të rezervuara?
E gjithë kjo vjen nga letrat. Letrat janë personazhi kryesor, tekstet e tyne jane materiali baze mbi të cilin kena ndërtue gjithë pjesën tjetër.
Kemi të bajmë me nji material të vërtet, mbi të cilin kemi ndërtue nji narracion artistik. Artifici jonë nuk ka qëllim me nxjerrë në pah vetveten, me krijue situata të bukura estetike si qëllim në vete, por ka për qëllim me nxjerrë në dritë këtë pasuni të larmishme e me i dhanë nji formë ma përgjithësuese e abstraguese. Aty ka letra nga ma të ndryshmet, ka letra fëmijësh që ju drejtohen baballarëve, ka letra prindësh të moshuem, ka letra motrash që ju tregojnë vllazënve vdekjen e nji familjari mbas disa muej pritje, që kishin shpresue mos me ja thanë në nji letër, ka letra dashnie, ka letra ndamje, ka shprehje xhelozie, ka informacione mi rritjen e çmimeve etj.
Sa letra le-xohen nga ak-torët?
Na i kena reduktue, pra-ndej unë fola për nji kolazh. Nga nji letër mund të kena marrë vetëm dy fraza, nga nji tjetër mund të kena zgjedhë nji paragraf e herë-herë kena vendosë me lexue letrën e plotë. Gjithsesi, siç thashë, hapsina asht e ndame në dy zona. Në njenën zonë na i ekspozojmë këto letra (fotografi të tyne) që vizitori, të mundet me i pa ashtu siç janë, në tjetrën asht instalacioni video.
Jeni në Romë mbas dy ekspozitash që kanë patur jehonën e tyre edhe në Tiranë. Bëhet fjalë për ekspozitën e Athinës dhe atë të Londrës. Si ishin për ju si artist? Çfarë dhatë e çfarë morët prej tyre?
Ekspozita e Londrës ishte vazhdim i ekspozitës së Venecias. Ishte e krijueme dhe e mendueme për Venecia, por falë suksesit që pat pavijoni në Bienale, erdhi kjo ftesë nga “A&A Gallery” e Londrës. Nuk kishte emocionet e nji ekspozite që bahet për herë të parë megjithse çdo ekspozitë ka emocionin e takimit me nji publik të ri. Ndërsa në Greqi, ishte hera e parë që unë baja ekspozitë personale. Ekspozova dy punime të reja, njeni prej të cilve, ishte shumë i lidhun me Greqinë e situatën e saj. Puna ime ishte rikërkimi a rigjurmimi i emnave që janë fshi, janë eleminue, kanë ngel si relike disi të fshehuna. Janë emnat e shqiptarve që për arsye të ndryshme i kanë ndërrue, duke i kthye në emna grek.
Ky është një problem shumë i diskutuar dhe media i ka dhënë rëndësi….
Po, në fakt jam habitë nga jehona që ka pasë në shtypin grek kjo ekspozitë.
Duket sikur i ke prekur në plagë?
Mbase. Më pyetnin nëse në Itali shqiptarët i ndërrojnë emnat dhe u thosha jo. Athere tre ishin problemet: ose shqiptarët që kanë shkue në Greqi e kanë ma t’lehte për ta ba këtë transformim, ose që asht ba modë ndër shqiptarë me ndërrue emnin, ose që Greqia asht nji vend ku tjetri, i ndryshmi nuk pranohet lehtë. Nga ana tjetër, duhet me e pranue se ky nuk asht nji fenomen që ndodh vetëm në Greqi, nuk asht as fenomen që i ndodh vetëm shqiptarve, dhe nuk asht nji fenomen që ndodh vetëm në kohën tonë.
Në Shqipni këtë fenomen e kemi të njohun në historinë tonë. Kemi për shembull, kryesisht në shekullin e XVI, kur Shqipnia ishte nën Perandorine Osmane, fenomenin e kripto-katolicizmit kur kishte nga ato që konsideroheshin katolik në besimin e tyne, por i ndërronin emnat në myslimanë.
Megjithatë, grekët e mbetur në Turqinë moderne të Ataturkut, e ruajtën besimin e tyre, dhe emrat e tyre.
Po, ndaj ka nji problem identar të fortë. Ka nji problem me identitete të forta e identitete të dobëta.
Qoftë edhe fetare?
Fakti asht i tillë që ia vlen me e pa nga disa pikvështrime. Unë nuk kam marrë përsiper që ta analizoj, ta gjykoj e të arrij në nji përfundim me këtë punë. Ajo që kam dashtë ishte kjo: nji galeri arti kontemporan në Greqi, me nismën e nji artisti shqiptar, i ka dhanë mundësinë atyne, që për arsye të ndryshme kanë nderrue emnat e tyne, me shkrue me laps në nji letër të bardhë nji emën. U asht kërkue me shkrue emnin e vet që nuk e përdor ma. Nga kjo situatë mund të linin refleksione, imagjinata, mund të zgjohen memorie dhe këtë kam marrë përsipër. Pastaj hapet disku-tim e debat, por unë nuk kam dashtë me arrit në nji përfunim që gjykon dikë.
A ka pasur kritika nga media greke?
Jo, për aq sa di unë.
A mendoni se në këtë mungesë kritike ndaj jush, ka ndikuar fakti që jeni një artist shqiptar, por i njohur, që keni emër në Itali e jo vetëm? Mbase kanë ngurruar?
Nuk e di. Veçse unë projektin nuk e kam prezantue, në mënyrë që të denigroj dikë. E kam trajtue në mënyrë që edhe grekët të mendojnë se si mund të ndjehen në rast se dikush i vë në pozit me ndërrue emnin, në mënyrë direkte a indirekte. Unë s’jam për me mrojtë identitetet e mylluna, nuk kam prirje nacionaliste dhe nuk mendoj se këto punë zgjidhen duke vendosë diku nji flamur e duke thanë që të bashkohemi rreth flamurit. Identitetet i shoh si realitete të hapuna për transformim, dialog e ndryshim. E mira asht që të jenë të hapuna për ndryshim pa qenë në lojë pushteti, forca apo manipulimi.
Kur do vini ju me nji ekspozitë personale në Tiranë?
E kam ba nji ekspozitë personale në Shkodër në 2011. Për të ba nji ekspozitë duhet me pasë disa rrethana, të jetë e programueme, si në axhendën e institucionit që më fton, ashtu edhe në axhendën time, e ky programim zakonisht bahet minimumi nji vit ma parë, duhet mendue çfarë natyre ka me pasë ekspozita, cilat janë buxhetet që nevojiten. Duhet kuptue se si duhet punue me të, që të mos jetë ekspozitë që instalohet e mbyllet për pesë ditë. Këto ekspozitat pesë ditore apo dy javore janë problematike se ka shumë mund për pak hapësinë dialogu me publikun. Nji ndër problemet që kam me jetën kulturore në Shqipni, për aq sa e njoh, asht se i jepet shumë hapësinë dimensionit spektakolar, dhe pak dimensionit kritik, të thellimit në punë, të hapjes së nji debati, diskutimi, dialogu. Konceptohet eventi ma shum si event për spektakël, se sa për dialog. Kur flas për dialog nuk e kam fjalën vetëm për dialogun me fjalë. Edhe shikimi i vëmendshëm asht element i randësishëm në dialogun me nji ekspozitë.
Mbase kjo vjen se artistët e kanë shumë problem të debatosh mbi punën e tyre, ta vësh në diskutim atë?
Kjo nuk varet prej artistëve, asht nevojë e atyne që organizojnë ekspozitën dhe e publikut. Nëse unë baj nji ekspozitë me ty si artist, pretendohet që ajo të kete nji vlerë publike. Këtu asht problemi kryesor. Duhet kuptue se me ekspozitën nuk i ofrohet thjesht nji mundësi artistit me ekspozue, por nji shans publikut me u thellue në punën e artistit. Ekspozita asht nji e mirë publike, për këtë arsye duhen me u bashkue rreth saj disa faktor, që janë ato që përbajnë sistemin e komunikimit të artit, të cilët kërkojnë ta lexojnë, ta shohin, ta shijojnë por edhe ta kritikojnë ekspozitën. Nji ekspozitë, asht ekspozim para vështrimit të dikujt dhe ky vështrim, nuk asht gjithhere pohues.
Por, pikërisht debati që ju kërkoni është ajo që institucionet a artistët nuk duan, dhe rreken të ndalojnë të ndodhë.
Çfarë mund të them unë për ktë? Kritika e nji ekspozite s’ka të bajë me faktin më pëlqeu a s’më pëlqeu. Ka të bajë me nji aftësi për ta lexue në radhe të parë, për ta kontekstualizue dhe për ta interpretue materialin që vjen. Të synosh me e lexue nji vepër nuk do me thanë ta ezaurosh. Nji vepër e mirë arti nuk ezaurohet në interpretime, as të të tjerve, as të vetë artistit.
Në ekspozitë kena jo vetëm nji grupim punimesh të veçanta, por ndërtimin e nji mardhanieje midis tyne në mënyrë që ajo të na paraqitet e gjitha si eksperiencë organike.
Mes viteve 2013-2014, kam pasë pesë ekspozita në pesë institucione të ndryshme arti në Francë, Itali, Kanada, Suedi dhe Norvegji. Në fillim kë ishte me ndërtue nji ekspozitë për nji muze, e këtë ekspozitë me e shëtitë pastaj në 4 të tjerët, por pashë se nuk funksiononte, edhe pse për mue ishte ma komode me e ba njiherë e me e pasë gati spostimin e saj. Ekspozita lind në kontekstin e caktuem, në hapësinën e caktueme e me nji arkitekturë të veten. Asht eksperiencë fizike dhe përballje me publikun.
Nuk asht thjesht me sjell nji emër. Nganjiherë mendoj se ne i japim ma shumë randë se duhet, emnave. Nuk asht e randësishme me thanë erdhi Paci, erdhi Sala, erdhi Xhafaj etj. Puna nuk asht me sjellë emnat po çfarë kontributi bijnë me vedi këto emna, çfarë diskursi i ofrojnë publikut. Për këtë them se nji ekspozitë duhet mendue e ndërtue me kujdes. Nuk asht thjesht çështje paresh apo dëshirash, janë disa vullnete që duhen ba bashkë.
Është hapur së fundmi në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë, një ekspozitë ku vihet përballë arti i dy kohëve: ai i socrealizmit dhe ky bashkëkohori, për të parë se si qëndrojnë me njëri-tjetrin. Si e sheh këtë qasje të re, edhe pse nuk e ke parë ekspozitën? Si qëndrojnë përballë këto dy epoka arti?
E fillojmë duke thane se nuk e kam pa ekspozitën, por, me duket nisëm shumë interesante, që veprat mos ti shohim gjithmon vetëm brenda kontekstit të tyne, por ti spostojmë kontekstet. Si qëndron nji vepër e realizmit socialist afër nji vepre të artit bashkëkohor, çfarë i bashkon e çfarë i ndan, si dialogojnë. Mbaj mend nji ndër Bienalet e Tiranës, kishte disa vepra të marra nga konteksti i GKA-së, nga fondet dhe te ekspozueme përkrah artistave bashkëkohorë. Ideja e ripërdorimit të arkivit, asht nji ide, që ka gjetë mjaft terren në praktikat e sotme. Edhe kjo që po bajmë në Romë me Sejkon asht rimarrje e arkivit. Idenë e dialogut që vjen nga kontekste të ndryshme unë e shoh shumë interesante. Kjo sigurisht nuk vlen si formulë. Vlen vetëm nëse aplikohet në sensin, ritmin, masën dhe hapësirën e duhun.
Cili është për ty vendi i artit socrealist sot? Ka një lloj paragjykimi për të.
Vendi i artit të realizmit socialist asht në radhë të parë në historinë e artit shqiptar. Aty e ka, nuk mund ti hiqet ai vend. Gjykim duhet të ketë patjetër, paragjykimet mendoj që janë të kota.
A ka edhe vlera përpos të qenit art i propagandës, art i përcjelljes së mesazheve politike siç i duheshin qeverisë së kohës? Art që fliste në emër të politikës?
E para ka vlerën e dëshmisë së kohës dhe ne duhet ta myllim me këtë histori që kërkon ta shohë vlerën e artit si art. Nuk ka asnjiherë vlere arti thjesht e vetëm si art, ai vjen gjithmon me nji kontribut tjetër. Nuk ka nodhë asnjiherë në historinë e artit që arti të ket vlerë vetëm si art. Kontributi tjetër, jo gjithmonë asht pozitiv, në aspektin e mesazhit, konjukturave ose e sfondit historik e politik, që ka gjenerue forma të ndryshme arti. Mendoj që nuk duhet të kemi dyshim, se historia e komunizmit në Shqipni, nuk asht nji histori me t’cilën shiptarët do të krenohen ndonjiherë. Këto 50 vite histori nuk kam asnji lloj dyshimi ti gjykoj si vite të errta sa i përket asaj që i sollën sistemit politik, kulturor e njerzor.
Nga ana tjetër, ne në kto vite kemi krijimin e disa shprehjeve të caktueme artistike, të cilat tash janë në muze e duhet të merren për atë që janë dhe duhet të analizohen për atë që janë, duhet të analizohen në kompleksitetin e tyne. Jo thjesht si mesazhe politike, por me gjithë përmasën e tyne edhe me rrekjen që shpesh kanë pas që, në mënyrë jo të dukshme, ti ikin shplarjes së trunit që ishte motoja ideologjike e sistemit. Mendoj që aty ka vlera që duhet të shifen me kujdes, duhet te studiohen e rikontekstualizohen.
Ne s’mund ta paragjykojmë vlerën e artit të atyne viteve, nuk mundena as ta himnizojmë. Duhet me e pa në të gjitha drithijet e veta.
Një rezidencë artistësh në Shqipëri, është një projekt i juaji i ardhshëm. Cili është synimi që keni me të?
Asht ideja e nërtimit të nji pike ku përmasa intime e shpisë, përmasa e nji hapsine ku njerëzit kalojnë nji eksperiencë, jetojnë, hanë, flejnë, ku bisedojnë e takojnë miq, i bashkohet përmasa artistike, kritike, intelektuale, hapja publike si edhe kontributi ndërkombëtar.
Do jenë artistë të rinj ata që do vijnë aty?
Jo vetëm të rinj, kryesisht jo artistë shqiptar. Kjo vlen për tu pa, asht herët me folë në detaje. Kam nërtu nji shpi, e brenda saj ka nji hapsinë që, si nga ana arkitektonike, si volum, si nga ana konceptuale i asht dedikue ma tepër, pjesës artistike, ku ideja asht me mirëprit ekspozita, diskutime, workshop-e, noshta rezidenca të artistëve ndërkombtar. Ideja asht me e konceptue si nji pikë kontributi, në nji përmasë të vogël, të nji eksperience disi të gjanë që kam arrit me akumulue në këto vite që punoj si artist nëpër botë.
Shkodra e penalizon këtë rezidencë sepse nuk është kryeqyteti, por i jep shumë prej vetes se është qytet kulture. Çfarë është Shkodra për ty?
Shkodra asht qyteti i lindjes a qyteti ku jam rritë, me të cilin në nji farë mënyre identifikohem. Në kontekstin e Shqipnisë, Shkodra ka disa kontribute kulturore, artistike, politike jo të vogla, që kanë lanë gjurmë në historinë e Shqipnisë. Sot Shkodra asht nji qytet që rrezikon të dobësohet nga mbi përqëndrimi i çdo energjie në Tiranë. Unë e shoh si shumë problematike për qytetet, por edhe për vete kryeqytetin, këtë centralizim të tejskajshëm të jetës ekonomike, politike, kulturore, e mediatike. Shfrymja e Tiranës nga kjo mbipeshë, dhe kalimi i disa elementeve në realitete joqendrore, mendoj që asht nji e mirë për skenën kulturore. Nga ana tjetër Shkodra ka nevojë për hapje kulturore, për nji lloj oksigjeni që nuk mund të lindë nga riciklimi i nji kulture të kalume, që ka të bajë vetëm me traditën. Shkodra në historinë e vet ka pasë elita kulturore konservatore, por edhe liberale, kishte klerin e shkolluem në Evropë, kishte grupe komuniste, kishte Fishtën por edhe Migjenin. Mendoj se edhe sot qyteti ka nevojë për rigjenerim e diversitet kulturor.
A e njihni ju në Shkodër, qytetin e fëmijërisë suaj?
Shkodrën e fëmijërisë s’pretendoj ta gjej, e s’ka arsye ta kërkoj. Ajo që kerkoj asht thjesht nji hapsine për dialog.
Por, e ka një lloj qendre historike të ruajtur më së paku, apo jo?
Po, atë e ka e po ta kishte humbë, do ishte nji krim i pakuptimtë. Por s’duhet me ngelë vetëm me të kaluemen e me qendrën historike, se ka nji brez të ri që kërkon hapsina të reja e ky territor duhet krijue. Kjo nuk vlen vetëm për Shkodrën. Nëse diçka e mirë ndodh në Shkodër mundet me u komunikue edhe ma gjanë. Sot shkohet lehtë nga Tirana në Shkodër, apo nga Mali i zi apo Kosova në Shkodër.
Si sillet jeta juaj mes Venecias, Milanos?
Unë jetoj në Milano, por fillimet e ekspozitave të mia janë jashtë Milanos. Në Suedi kam pasë ekspozitën time të parë personale në Bildmuseet në Umea, e vetëm ma vonë kam fillue me ekspozue në Milano. Nuk e kam ndërtue jetën time artistike rreth qytetit ku jetoj. Pjesë e lëvizjes asht aktiviteti si pedagog i artit. Kam fillue në Bergamo në Akademine Carrara, e tashi jap mësim në Milano në NABA e në IUAV të Venecias, landët e pikturës e artit kontemporan. Përpiqem me i ba bashkë impenjimet e mia si artist që ekspozon, si pedagog që jep mësim, e nevojat e mia si artist që ka nevojë me meditue, me reflektue. Herë mbas here si artist kam nevojë të ndalem, të hesht. Jo gjithmonë, nevoja për me folë e me u shprehë asht kryesorja.
Kam pase vite kur kam vendosë mos me pasë ekspozita personale. Kam refuzue, i kam shty, se si gjithsekush, kam edhe unë nevojë me akumulue. Për nji artist asht e nevojshme me i mbajtë në ekuilibër këto aspekte, se nganjiherë, si i thonë fjalës, të merr turri. Jo çdo gja që thue meriton vëmendje. Duhet me e pasë këtë ndjenje autokritike me vete.
Cilat janë shqetësimet e artit bashkëkohor sot? Pamundësitë, ndalesat, që e pengojnë, që e ndrydhin?
Problemi sot nuk jan pamundësitë, janë iluzionet e mundësive të pafundme. Asht nji filozof, Giorgio Agamben, i cili thote se të gjitha civilizimet e maparshme, janë ndërtue mbi kufizimin, kanë tregue se çka ti nuk mund të bash. Ky civilizim ku jetojmë sot, përpiqet me na e mbushë mendjen se ti mund të bash gjithçka. Shprehja e fushatës elektorale të Obamës, ‘Yes, you can”, nuk asht aq e thjeshtë, nuk asht vetëm për fushatë, asht nji lloj sinteze e nji mendësie që mbizotnon në civilimin ku jetojmë. Mirëpo, kjo mundësi e pafund, e hap shumë problemin; si ti mund të ndërtosh nji shprehje kur ekziston vetëm mundësia dhe nuk ekziston kufizimi. Rimendimi i kufizimit, rimendimi i limitit, jo thjesht si nji territor bllokues, por si nji territor ndeshja me të cilin krijon dëshirën, ose atë që asht ma shumë se dëshire, dëshirimin, që e don me gjithë shpirt dhe e cila të mungon, mendoj se asht e randësishme. Ashtu siç asht e randësishme, për të citu prap Agamben, konsiderimi nga njeriu i mundesisë jo vetëm për të ba diçka, por edhe i mundësisë për të mos ba. Agamben thotë se ‘njeriu asht jo vetëm ai që mundet, por edhe ai që mundet mos me ba diçka. Jo se nuk mundet, por “mundet mos”. Futet në potencialitetin e njeriut edhe “mundësia mos” me ba diçka.
Pra, pyetja është, ç’të bëjmë me gjithë këtë liri të pakufi?
Po, në këtë kuptim arti sot ndeshet vazhdimisht me këtë territor t’pafund mundësish, ku gjithë kufinjtë janë rrëzue, ku artistët nuk bahen ma bashkë me rrëzu barrierat, por ku artistve u asht dhanë ky territor dhe ata duhet të vendosin, ku të ngulen e si ta kultivojnë këtë territor. Nëse je në nji territor (territor i gjuhës artistike jo territor gjeografik) duhet ti bash vetes pyetjen, se ç’ka do bash me atë cope ‘toke’ ku je, dhe si mund ta përpunosh atë territor gjuhësor e ta kthesh në shprehje artistike. Por shprehja, nuk të jepet në mënyrë të lehtë por vjen edhe falë ndeshjes me atë territor edhe falë përpunimit dhe eksplorimit të tij.
Në ket pikë loja ngel e hapun, por noshta rikonceptimi i limitit asht nji përmase që ia vlen për t’u marrë në konsideratë sot.
Asht nji tjetër psikolog e socilog italian, Massimo Recalcati që thotë se kemi kapërcye momentin e kompleksit të Edipit (djali që vret të atin si autoritet për ti marrë pushtetin dhe gruen) e jemi në momentin kur vuejm kompleksin e Telemakut, (djali që pret, që asht në shpi me nanën e pret kthimin e t’atit). Kjo më duket nji metaforë interesante.
Ju i jeni referuar shpesh Pasolinit në punët tuaja. Pse ky dialog me Pasolinin?
Shpesh herë jam pyet në lidhje me Pasolinin dhe përgjigja që jap gjithmonë asht se nuk kam dashtë kurrë që, nëpërmjet punës time, te baj nji koment intelektual mbi Pasolinin ose mbi mendimin e tij.
Ajo që kam kërkue asht thjesht me nda dhe me e ba timin shikimin e tij si dhe me e përkthye atë në gjuhën e pikturës. Nji pikturë e bame pa shumë stërhollime, e pa truke teknike, por që kërkon me lexue nëpërmjet “zanit” të saj, imazhet që burojnë prej filmave të Pasolinit. Sigurisht afiniteti me shikimin e tij ka arsyet e veta, por ajo që më pëlqen me theksue asht ky homazh, pa pretendime ndaj mënyrës me të cilën Pasolini e ka pa botën dhe evidentimi i karakterit piktorik që unë gjej në shikimin pasolinian.
Dhe pyetja e fundit. Pse gegnisht?
Sepse gegnisht asht shqip, asht ndryshe e ndryshe asht bukur.

 

(a.n/GSH/BalkanWeb)

Për t’u bërë pjesë e grupit "Balkanweb" mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. Grupi Balkanweb
Etiketa: