Nga: FATMIRA NIKOLLI*TIRANE-Kam pasur momente kur kam menduar të shkoj drejt një figure alla Adolf, por në punë e sipër, duke e analizuar, duke i qëndruar korrekt konceptit regjisorial, arrita në konkluzionin se, nuk ka rëndësi sa do i ngjajë Hitlerit ky, sepse vetëm 3-4 tirada të tij të shkarkosh, qoftë edhe në mënyrën më të thjeshtë e më normale, kuptohet që është Hitleri. Në këtë moment fillova të mendoj se, është një figurë sa individuale dhe e veçantë, aq edhe përgjithësuese. Pra ky është gangster, edhe mafioz, edhe nazist, edhe politikan, edhe biznesmen”.
Arturo Ui, një personazh i dalë nga bota e gangsterëve, që ngrihet lart deri në kastat drejtuese, për të marrë në duar fate njerëzish e qytetërimesh. Ndërthurja e biznesit, politikës, gangsterëve (lexo krimit), sjell një personazh në të cilin Bertold Breht ka fshehur Hitlerin. E shkruar në kohën kur vetë autori kishte ikur për t’i shpëtuar Holokaustit, sipas interpretimit që i kishte bërë “Mein Kampf”, sot, rreth shtatë dekada më pas, pjesa e gjen veten ende aktuale.
Së shpejti ajo vjen në Teatrin e Metropolit me regji të Armando Borës. Një koncept regjisorial që ndërthur elementë të kabaresë, muzikalit, arteve marciale me teatrin bashkëkohor, ku mbi gjithçka është fjala dhe mesazhi i saj.
Aktori i njohur Alfred Trebicka, që do të ketë rolin e Arturo Ui-së në shfaqjen me të njëjtin titull, vjen në një rrëfim në “Gazeta Shqiptare”, ku përveç trinomit ‘politikë-biznes-krim’, flet edhe për teatrin shqiptar sot, shoqërinë që bart sindroma prej kohësh, nga të cilat ka hequr dorë, përplasje mendësish dhe neglizhenca që na çojnë në katastrofa…
Si është për ju të jeni Arturo Ui, praktikisht të jeni Hitleri?
Marrja përsipër e një vepre si “Arturo Ui” e Bertold Brehtit, është vërtet përgjegjësi, qoftë në kuptimin profesional, qoftë në atë shoqëror. Për vetë përmasën që ka vepra, për vetë vendin që ka zënë, qoftë vepra e qoftë autori. Një specifikë për të cilën mund të flas është simbolika shumë e ballëpërballshme e Brehtit në raport me veprën. Brehti (hebre) e ka shkruar atë në momentin kur Hitleri kishte ardhur në pushtet në Gjermani dhe duke njohur mendjen e tij, sepse ishte shpallur “Mein Kamp”. Atëkohë, vetë autori ishte në Finlandë dhe priste një vizë për Amerikë për t’i shpëtuar Holokaustit, dhe shkroi një vepër që, qoftë në kontekstin shoqëror, njerëzor, politik, është aktuale edhe sot. Është aktuale, jo se bota sot rrezikohet nga një Hitler, por rrezikohet nga mentalitete e mendësi naziskine.
Mendësi naziskine në ç’kuptim?
Pra, që nuk është çështja te një Hitler apo dy, puna është tek ambicia dhe egoizmi njerëzor për të qenë posesivë ndaj gjithçkaje. Edhe në këtë projekt që ne kemi marrë përsipër në Teatrin e Metropolit, një nga pikësynimet tona, nuk është thjesht paraqitja e figurës si Arturo Ui, një diktatori nga gjeneza e vet deri në triumfin e marrjes së pushtetit, por më tepër terreni dhe rrethanat, situata dhe neglizhenca, e shoqërisë së asaj kohe, po themi (ku i ka ngjarjet vepra në Çikagon e viteve ’30) apo në Gjermaninë naziste të viteve ’40, apo në realitetet e sotme të 2015-ës.
Është thënë se ishte pikërisht kjo neglizhencë apo mosmarrje seriozisht e këtij fenomeni që çoi në atë që ndodhi. Ai nuk ishte një individ i shkëputur nga realiteti. Ai, përkundrazi, ishte një individ i përfshirë në realitet shumë fort.
Dhe ishte një njeri që e kishte paralajmëruar veten me “Mein Kampf”, apo jo?
Një nga pikëpyetjet e mëdha të asaj që ndodhi në Gjermani është pikërisht kjo, se kur erdhi në pushtet ai bëri gjithçka që e kishte thënë publikisht se do e bënte, që e kishte shpërfaqur te “Mein Kampf”. Këtu është momenti i mosmarrjes seriozisht të këtij individi dhe të kësaj fryme a filozofie. Ai nuk e bëri vetëm, ai afroi, kuptoi dhe grupoi rreth vetes shumë ndjekës, duke shfrytëzuar mangësitë dhe atë tollovi që ishte në Gjermani pas Luftës së Parë Botërore.
Dy ishin pikat nevralgjike që Hitleri dhe ndjekësit e pasuesit e tij bënë: luajtën fort me kartën e Gjermanisë, dinjitetit dhe nacionalizmit gjerman dhe me kartën antihebraike. Ishin dy realitete që ishin në zgrip. Nga një anë ‘gjermanët e vërtetë’ ndiheshin të përçudnuar nga fatet e Luftës së Parë Botërore, miliarda marka sanksione, dhe e dyta, realiteti i hebrenjve gjermanë që kishin zënë shumë pozicione në ekonomi, tregti, biznes e administratë. Ndaj them se ishte shumë aktiv. E jetonte dhe e njihte realitetin gjerman. Ai arriti më pas që të mblidhte pas vetes shumë militantë dhe besnikë fanatikë dhe, sigurisht, pati aftësinë e tij për të gënjyer e mashtruar.
Çka në fakt është tipar i politikanëve?
Po. Ai e hante fjalën shumë kollaj, tjetër gjë thoshte në mëngjes, tjetër në drekë. E një nga viktimat ishte edhe kryeministri anglez, i cili arriti një marrëveshje me të, e kur zbriti nga avioni në Londër, mësoi se Hitleri kishte dhënë një deklaratë krejt ndryshe.
Si integrohet kjo figurë politike në teatër? Si bëhet Hitleri Arturo Ui?
Të gjitha këto që thamë janë pjesë e kompleksitetit të figurës, ndërsa në rastin e Ui-së, Brehti, në kuptimin e strukturës dramaturgjike, brenda principeve të teatrit të tij, përdor një simbolikë që është shumë më e thjeshtë, simbolika e kësaj bande gangsterësh që zbritën nga New York-u në Çikago, përdor trustin e lulelakrës, të tregtisë, uzurpimin e saj e me të, uzurpimin e parasë, përmes së cilës vjen pushteti.
Duke krahasuar Arturo Ui-në me Hitlerin, duhet të them se është një servirje më e thjeshtë nga ana e Brehtit për ta bërë më të kapshme.
Megjithatë, në figurën e Arturos, edhe nëse veprës i bëhet një lexim i thjeshtë, sheh dhe ndjen se bëhet fjalë për një figurë si të Hitlerit. Më pas, kur merret vepra, analizohet rresht për rresht e mes rreshtash sheh përmasat e tjera.
Arturo Ui e Adolf Hitleri, ngjajnë përveçse në histori edhe në karakter?
Brehti e ka njohur shumë mirë Adolfin, sepse në të gjitha skenat apo episodet e kësaj karriere që ndërton ky njeri, ai ka pasur parasysh fort mirë dhe i ka materializuar në tekst e dialog, të gjitha ato, bashkë me fizionominë individuale të Hitlerit. Amplitudat në të folur, kalimet nga një e folur timide, gati-gati e nënshtruar dhe në fraksion sekonde ai ka një amplitudë krejt tjetër, që është një formë për ta befasuar atë, bashkëbiseduesin dhe për t’iu imponuar. Apo tiradat me 4-5 fjali të ndërmjetme, që janë karakteristike të Adolfit.
Nga fjalimet, nga “Mein Kampf”, ka faqe të tëra ku ti pyet, “pse i bie nga Kina ky?” Ai i shtjellon, i shtjellon edhe gjërat që janë të perceptueshme, dhe kjo lidhet me natyrën e tij, me psikologjinë, psikozat, komplekset, nevojat e qenies për t’u shkarkuar.
Për shkak të këtyre kërcitjeve, luhatjeve, për shkak të karakterit që ka Arturo Ui/Hitler dhe mesazheve të Brehtit, sa të vështirë e keni ju të futeni brenda tij?
Unë do thosha që, i kam pasur parasysh të gjitha këto. Kam pasur momente që kam menduar të shkoj drejt një figure alla Adolf, por në punë e sipër, duke e analizuar duke i qëndruar korrekt konceptit regjisorial, arrita në konkluzionin se, nuk ka rëndësi sa do i ngjajë Hitlerit ky, sepse vetëm 3-4 tirada të tij të shkarkosh, qoftë edhe në mënyrën më të thjeshtë e më normale, kuptohet që është Hitleri. Në këtë moment fillova të mendoj, se është një figurë sa individuale dhe e veçantë, aq edhe përgjithësuese. Pra ky është gangster, edhe mafioz, edhe nazist, edhe politikan, edhe biznesmen.
Arturo Ui, mund të jetë një politikan i sotëm, që është edhe gangster, edhe biznesmen?
Dhe kur them politikan dhe biznesmen, nënkuptoj i sotëm. Edhe sepse, vepra nëse nuk merr një kontekst bashkëkohor, s’ka asnjë vlerë. Vlera e veprës është kjo gjë, që e lexon sot, mbas 70-80 vitesh dhe duket sikur e ka shkruar dje.
Duke e perceptuar në këtë lloj forme dhe duke u konsultuar me regjisorin, mendova të ndërtoj një karakter, jo një kopje të Hitlerit, por me elementë psikofizikë të tij. Diku gjestikulimi, diku mënyra se si ai percepton faktet a ngjarjet, si sillet me bashkëpunëtorët e kundërshtarët. Do ta gjykojë spektatori në çfarë sensi është ndërtuar figura, por unë jam përpjekur të jem korrekt me strukturën e konceptit regjisorial. Jo vetëm Arturo Ui, por edhe vepra të tjera, janë vënë e rivënë, e rikonceptuar në disa vende e disa teatro.
Sa u takon konceptimeve të ndryshme, kjo, nuk do jetë një shfaqje që ka të bëjë nga ana e perceptimit me atë të viteve 1970 në Teatrin Kombëtar?
Absolutisht jo! Ajo shfaqja e prof. Piros është një shfaqje klasike, në zhanrin e teatrit epik të Brehtit. Është një shfaqje me format gati-gati tradicional për sa i përket teatrit epik.
Kurse varianti që kemi ne është krejt tjetër gjë. Unë dhe gjenerata e trupës që kemi pasur mundësinë ta shohim atë shfaqje e dinë për çfarë flas. Ne jemi rritur me Arturo Ui-në e Pirro Manit, sepse në atë kohë, në çdo ‘9 Maj’ ishim të detyruar ta shihnim. Në ditën e fitores së popujve mbi fashizmin ne shihnim në TVSH “Arturo Ui”. Ishte si rutinë e asaj kohe.
Por kjo e jona është vënie krejt tjetër. Regjisori, që në parashtrimin fillestar të idesë së vet na e bëri prezent këtë. Na tha se do përdorë elementë të kabaresë, të muzikalit, elementë fizikë.
Brenda kësaj, mund të them se s’bëhet fjalë për muzikal, por ka elementë të tillë që përdoren e ekzekutohen nga aktorët pjesëmarrës.
Momenti muzikor apo i elementëve të kabaretit, ka si ‘detyrë’ të çlirojë atë ngarkesë dramatike që ka historia reale e ardhjes së nazizmit në pushtet. Spektatori i sotëm, përveç të vërtetave historike e personazheve, ka nevojë edhe për pak ‘show’, elementë të spektaklit.
A nuk është disi jashtë natyrës suaj dhe jashtë fizionomisë që keni krijuar si aktor kjo lloj qasjeje e Arturo Ui-së?
Jo, absolutisht! E keqja është se, si shumë gjëra të tjera, edhe spektakli është perceptuar gabim. Spektakli te ne, kuptohet si lëvizje e dritave dhe e trupës së baletit që rend nëpër skena. Po u këndua e u kërcye, quhet spektakël, por spektakël është edhe një shfaqje teatrore. Edhe një tragjedi është spektakël. Problemi është si e ndërton dhe si e percepton atë. Çdo vepër skenike që krijon impakt në publik, e emocionon atë, për gaz apo për trishtim, është spektakël.
Që bën të ndjesh?
Po, që bën të ndjesh. Ndaj them se është konceptuar gabim. Ky koncept më ka lënë mua jashtë spektaklit. Dhe thonë, “ai nuk është spektakolar. Është aktor dramatik, teatri, po nuk është spektakolar”. Çdo gjë që të çon peshë është spektakël, sepse spektakël nuk janë vetëm dritat, apo prezantues që vrapojnë e që flasin aq shpejt sa nuk kuptohen. Mënyra se si është konceptuar, që nga struktura dramaturgjike, kasti, se si komportohen dhe krijojnë marrëdhënie aktorët, te terreni, te hapësira skenike, kostumet e skenografia janë konceptuar ndryshe dhe enkas. Të gjithë elementët e dancit, arteve marciale, muzikalit duhet të jenë në unitet e harmoni, ndryshe nuk bëhet. Nuk është e vështirë të mësosh të këndosh një këngë apo të bësh ushtrime në arte marciale e t’i fusësh si malloma, ato duhet të ndërthuren, të jenë funksionale. Deri tani themi se gjërat janë në vendin e vet. Kemi edhe dy javë deri në premierë dhe është procesi kur puna është hedhur në bllok, por ka nevojë për shumë kolaudime, penela.
Është ndërtuar karabinaja, janë vënë muret, edhe tarraca, tani janë detajet e brendshme. Unë flas nga perspektiva që ne presim të sjellim me këtë, do të jetë një performancë e veçantë, jo vetëm në raport me veprën e Brehtit.
Në këndvështrimin tuaj, si është teatri ynë sot?
Duke parë zhvillimet e teatrit në përgjithësi, në Tiranë e rrotull saj, them se akoma teatri ynë është larg parametrave normalë të një teatri vërtet profesionist.
Ne kemi mangësi të mëdha, në aspektin e formimit intelektual të njerëzve që merren me teatër e që nuk janë vetëm regjisori e aktorët. Teatri ka një pjesë që duket, e ka një pjesë që nuk duket mbrapa, që është shumë e rëndësishme. Ajo që ne rëndom themi: prapavija, punëtorët e skenës. Kemi shumë mangësira dhe shumë punë për të bërë në këtë pikë. Nëse duam që teatri ynë të bëhet kompetitiv, së paku në rajon. Jo për t’u krahasuar, se jemi shumë larg, por deri te teatri bullgar.
Sa përshtaten e si i qasen realitetit tonë Brehti dhe Arturo Ui? Duket sikur dëgjojmë e shohim, por nuk reflektojmë…
Ky është problemi! Ne kemi mangësi të mëdha në formimin qytetar. Ne kemi një klasë intelektuale pasive.
Flisni për të rinjtë?
Të gjithë. Ne vuajmë sindromat e socializmit. Ne kemi frikë të flasim, kemi frikë të shpërfaqim një mendim, të themi se “ky që është veshur me pushtet”, se “ka bërë mirë”, ose “nuk di ta bëjë x punë”. Në thelbin tonë, jemi akoma konjukturalë. Ne i referohemi nomenklaturës, një koncept totalitarist: ky i atij, ai i asaj. Duke e gjykuar në këtë sfond social, psikologjik e njerëzor, vepra është aktuale, çdo ditë. Jo vetëm në kuptimin e ballëpërballshëm apo të drejtpërdrejtë, të situatës aktuale që është sot, për fenomene që janë prezente sot, që vijnë nga politika apo nga aspekte të tjera të jetës, si malavita.
Janë të lidhura të gjitha gjërat.
Është aktuale edhe nëse ne do të kishim një moment historik e social të qetë nga pjesa politike dhe nga kjo pjesa e malavitës, të paktën në sipërfaqe të qetë. Për fenomenin dhe momentin social psikologjik, është aktuale. Shoqëria jonë, edhe pas 25 vitesh, vuan nga sindroma të fuqishme të para ’90-ës, në mentalitet, psikologjik, në mënyrën e të perceptuarit të fenomeneve, dhe, më e keqja është se po kultivohet dhe po edukohet një brez i ri me këtë mendësi, me këtë mënyrë të perceptuari të jetës së vet.
Në ndryshim, sot kritika nuk të çon në burg, por të lë pa punë?
Po. Shoqëria ka probleme në kuptimin e saktë e të drejtë të asaj çka quhet demokraci. Ne themi se jemi në demokraci, por së brendshmi, 90% jemi me mendësi totalitariste, në kuptimin pasiv ose aktiv. Mund të rrish edhe në shpi e të thuash “s’po bëj asgjë”.
Por, edhe fakti që qëndron pa bërë asgjë, do të thotë se bën diçka, mbase jo të duhurën?
Pikërisht! Akoma nuk është çliruar shoqëria jonë nga kjo gjë, s’jemi çliruar nga kompleksi i censurës e autocensurës. Frenohesh të thuash diçka, sepse mendon se pas saj do dalin të tjera.
Por brezi i ri, pse është pasiv?
Sepse është krijuar një hendek, një hon midis realitetit të sotëm dhe asaj çka aspiron kjo rini. Rinia s’e sheh veten te ky realitet politik, kulturor, artistik, administrativ. Ne mezi prisnim të dëgjonim një album muzikor me kasetë, ndërsa sot gjendet kollaj, nga ana tjetër, mënyra se si menaxhohet vendi është në antipod me aspiratat e brezit të ri. Në një ndërmarrje, janë dy reparte që punojnë për të njëjtin qëllim, por nuk kanë lidhje.
Unë nuk kam bërë asnjë hulumtim, por ngaqë jam pedagog në Akademi dhe kam vajzën 20 vjeçe, kam arritur të shikoj se edhe në mendësi është distancë shumë e madhe.
Uroj që brezi i ri të mos marrë viruset e sindromat tona.
Edhe unë që po flas, mund të them se kam mendim demokratik, e jam me mendësi të reja, por ne u shkolluam në një kohë tjetër, në atë lloj mënyre jetese. Ne kishim shtetin që diktonte e orientonte për çdo gjë, ne e hodhëm poshtë atë, por kjo nuk do të thotë se u çliruam nga fryma e saj.
Nga ky kuptim, vepra është aktuale.
Por jo çdo spektator mund ta shohë me këtë optikë.
Unë kam përfytyrimet e mia nga puna e bërë. Është në proces shfaqja e duke qenë format ndryshe, jo klasik, aty ka shumë befasi që ne na dalin çdo ditë.

(a.n/GSH/BalkanWeb)