Pasi ka mbledhur një do kumentacion, që supet e zakonshme nuk e mbajnë dot, në kënde katedralesh në bodrumet e pallateve dukale të mbuluara nga trillet e shekujve, pasi ka renditur e ballafaquar shqyte e stema, tituj e grada, emra e etapa, pasi ka eksploruar kështjella e vise me emra të humbur, pasi ka shqyrtuar beteja perandorësh dhe dasma fisnikësh, zhvendosje popullsish dhe shndërrime qytetesh, pasi ka shfletuar koleksione të hershme bibliotekash, pasi ka shtyrë pa u lodhur dyer arkivash, Aurel Plasari ka kryer njërin prej udhëtimeve më të jashtëzakonshme në antropologjinë e qytetërimit shqiptar, duke rindërtuar në mënyrë solide një ngrehinë, që ngjante e bjerrë dhe e humbur, mbi një truall në dukje rrëshqitës.
Me veprën “ARBNI historik, gjeografik, kishtar dhe politik”, autori i ka dalë përballë shqetësimit të hershëm shkencor për “pauzën gati nëntëqindvjeçare”, tezë e zënë fill nga Johann Georg von Hahni, që ndante përmendjen prej Ptolemeut në shek. II të Albanëve dhe qytetit të tyre Albanopolis nga thyerja e pauzës prej historianit bizantin Mihail Ataliati në çerekun e dytë të shek. XI. Me hulumtimin e tij, Plasari ka zbritur te rrënjët e “pemës” arbnore, duke paraqitur se si zhvillohet ajo, si modifikohen trungu dhe degët e saj, duke renditur vargun e dëshmive arbnore prej atyre para erës së re dhe më këndej.
Për të kuptuar se përse një profesor si Plasari, që dikur si askush tjetër pati eksploruar fushat e përkthimit artistik, të krijimit, të kritikës dhe të eseistikes, – duke krijuar nga një unicum në secilën prej tyre, – iu dorëzua historisë në këtë çerekshekulli të fundit, do të duhet të kesh hulumtuar brenda perimetrit të vizioneve të tij mbi kulturën në tërësi, të kesh shquar tek ai prirjen për të hedhur dritë në rrugën e ndriçuar keq të tranzicionit, për t’u shpjeguar lexuesve unitetin përkatësor të qytetërimit të këtij vendi me atë të kontinentit nëpërmjet rileximit të së shkuarës. Në këtë kuptim, profili i një personaliteti të tillë mund të përmblidhet mirëfilli në atë të kulturologut.
Nga njohja personale me autorin mund të pohoj që ka qenë dhe vijon të jetë në bindjen e tij se Europa nuk është thjesht entitet politik, as ekonomik, as financiar, madje as religjioz. Sikundër mund të lexohet edhe tërthor veprës së tij, për të Europa është kulturë dhe kultura dihet që përbën një entitet pothuaj të pashtershëm për çdo hulumtim dhe kumtues. Në një shteg të tillë hulumtimi ideor e prijnë lexuesin vepra si “Skënderbeu – një histori politike”, “Shqipëria dhe shqiptarët në Europën e Piu II” dhe tanimë tjetra prurje madhore: “”ARBNI historik, gjeografik, kishtar dhe politik”. Të tria të lexuara edhe si armë në betejën e ideve të bashkëkombësve të autorit, kur mburren se edhe ne jemi popull europian, se marrim e japim me kulturën europiane, për t’u legjitimuar në të tilla pohime, ndonëse shpesh shfaqemi edhe shpërdorues me to.
Ideja që sot mund të studiohet historia, që mund t’i përkushtohet energji dhe kohë me synim rindërtimin e saj, me shumë ngulm e gjithaq kujdes përkundrejt ngjarjeve e problemeve deri në Mesjetë e, përtej saj, në Antikitet, mund të duket ide pa vlerë. Madje, mund të ngjajë bjerrje kohe për akademikët e mejhaneve, për ithtarët e tasqebapit e të pilafit, jo më për politikanët, të cilët teshtijnë nga alergjia që shkakton leximi i historisë e sidomos konkluzionet – me vlerë për çdo epokë – që dalin prej saj.
Si një mësim se ku mund të mbështeten levat në interpretimin historiografik të shekulli tonë është apologjia e pakryer e Mark Blokut, e cila hapet me pyetjen e të birit ndaj historianit të madh: “Babë, më shpjego për çfarë na shërben historia”. Përgjigjja e atypëratyshme e historianit është: “Në vetvete për asgjë, dhe menjëherë shtojmë: si piktura apo muzika! Një mace nuk e njeh historinë e vet, për atë bota fillon me perceptimin e saj dhe historia mbaron me jetën e saj e megjithatë ajo jeton. Borigat,me sa dimë, gjithashtu nuk kanë kujtesë, por jetojnë me shekuj e mijëvjeçarë. Mund të jetohet shumë mirë edhe pa e ditur se ka jetuar një herë një Moxart apo një sinjor Mikelanxhelo dhe, teorikisht, mund të jetohet shumë mirë edhe pa historinë (pa dukët, arkondët, princat, kapedanët, priftërinjtë, luftëtarët arbënorë mund të shtojmë ne)”. Në kapitujt e mëpasëm teoricieni i historisë të lë të zgjedhësh duke të vënë në krizë në e beson apo jo pohimin e parë. Sepse nga njohja e historisë njerëzit kanë ndier nevojën shpirtërore e humane për të kuptuar të kaluarën e tyre, rrënjët e veta.
Rrëfimin e fakteve historike popujt e bëjnë në mënyra të ndryshme, disa në mënyrë orale nga brezi në brez. Ata ne i quajmë popuj primitivë. Të tjerët e bëjnë nëpërmjet të shkruarit. Dhe ata i gjykojmë disi më modernë. Të njohësh historinë, po sipas Mark Blokut, është të shkruash duke rindërtuar në mënyrë substanciale, ta rindërtosh botën, çfarë pikërisht ka bërë Plasari me “Arbnit” duke synuar modernitetin, duke u ridhënë atyre një pozicion artiktektonik, një konturim të përpjekjeve të tyre për mbijetesë e shquarsi, duke u rikthyer pamjet qyteteve, emrat princave, bizhutë princeshave, intrigat dashnorëve, portat e skalitura kalave, harqet vilave, petkat peshkopëve të emëruar herë nga Roma e herë nga Kostandinopoja, gjithnjë duke u orvatur me guxim përmes analogjive e komparativizmit të konfigurojë rrjedhat e mendimit apo të besimit, dhe sidomos ato të manifestimit politik, sa përgjatë atyre nëntë shekujve të përmendur, aq edhe përtej tyre.
Aurel Plasari, si të gjithë ata që merren seriozisht me histori, e di se në këtë vepër rindërtimi nuk mund të ketë vetëkënaqësinë e objektivitetit absolut. Plasari është i përunjur në vetëdije dhe lë të kuptohet që çdo “rindërtim” përmban në vetvete edhe elementin subjektiv të “rindërtuesit”. Njësoj është i ndërgjegjshëm se ajo çfarë ka sugjeruar është një udhëtim i mundshëm në realitetin e “Arbnit”, jo thjesht sipas tij, por sipas burimeve dokumentare që ka sjellë dhe që përçojnë sa më pranë të vërtetës historike. Plasari riorganizon me kujdes shënimet e të tjerëve, i vë përballë njëritjetrit sipas parametrave të tij interpretues dhe falë një sistemi shterues të dijeve të deritashme, duke përftuar kështu një “kujtese të re” në mes mjegulle. Plasari na mëson se të bësh histori duhet të pranosh kontaktin me një sërë disiplinash, si gjeografia, shkencat sociale, antropologjia, demografia, deri edhe disiplina ndihmëse, si diplomatika, heraldika e të tjera, të cilat e përkryejnë njohjen duke e bërë atë të dobishme e të besueshme.
Vepra është organizuar në pesë kapituj: 1: “Arbnit/Arbërit në regjistrimet nga Antikiteti i vonë në Mesjetën e hershme”, 2: “Krahina e Arbnit të mirëfilltë”, 3: “Formacioni politik i Arbnit”, 4: “Dioqeza e Arbnit ose Arbanense”. 5: “Nga Arbni tek Arbnia/Arbëria”. Shtjellimet, në varësi të kapitujve, zotërohen nga ballafaqimi i burimeve historike, gjeografike, kishtare, letrare, si perëndimore edhe lindore, pa përjashtuar ato të vendit sa herë që ka qenë e mundshme, madje duke i dhënë rëndësi edhe asaj që autori e ka quajtur “tradita e trashëguar lokale/vendore”, të gjitha në shërbim të idesë për rilevimin e pozicionit të marrjes dhe dhënies së Arbnit në qytetërimin europian.
Ndërsa mërzisë në studimet historike shqiptare i mungon pafundësia, me tri veprat e tij të përmendura. autori ta vë në diskutim këtë bindje. Të bën të ndihesh fajtor në mërzi për aq sa zgjat leximi dhe shijimi i tyre. Për sa i takon të shkruarit të Plasarit, vetëm konfirmohet admirimi i hershem për stilin, për atë që z. Emil Cioran, rumuni i shndërruar në francez, e konsideronte “shprehje të drejtpërdrejtë të kulturës si arkitekturë e ideve dhe qeverisje e tyre”. Duke interpretuar “epokën e Arbnit” Aurel Plasari është shfaqur si një nga interpretuesit më të mprehtë të kohës së tij, si zëri më autoritar në disa disiplina të albanologjisë e, mbi të gjitha, në historiografi, për të cilën sa më shumë shkruan, aq më shumë e kuptojmë nevojën ta studiuar historinë tonë në bashkëkohësi./panorama
