Kur Leonid Brezhnev vizitoi Uashingtonin në 1973, William Colby – së shpejti do të bëhej drejtor i CIA – i tha udhëheqësit sovjetik: “Sa më shumë që dimë për njëri-tjetrin, aq më të sigurt jemi të gjithë”. Takimi i nivelit të lartë që ndoqi Brezhnev shënoi një triumf të uljes së tensioneve të Luftës së Ftohtë. Në vitet që pasuan, u nënshkruan marrëveshje që kufizuan prodhimin e armëve bërthamore dhe normalizuan marrëdhëniet midis Perëndimit dhe BRSS.
Këtë muaj, Armenia dhe Azerbajxhani morën atë që shumë njerëz duhet të shpresojnë se do të jetë hapi ynë i parë në vetëvendosjen tonë. Azerbajxhani dorëzoi 15 të arrestuar armenë të kapur në territorin e tij pas ndërprerjes së luftimeve në nëntor. Si përgjigje, Armenia siguroi hartat e minave që kishte hedhur në Azerbajxhan, të cilat do të ndihmojnë operacionet e pastrimit për t’i bërë territoret sërish të sigurta për civilët. Si Armenia, ashtu edhe Azerbajxhani tani e njohin më shumë njëri-tjetrin. Tani të dy janë më të sigurt.
Me zgjedhjet e Armenisë të dielën që lamë pas, Azerbajxhani është gati të marrë hapat e ardhshëm për të transferuar besimin. Ne duhet të ndërtojmë mbi këtë përparim diplomatik dhe ta kthejmë konfrontimin në bashkëpunim. Sepse ka shumë punë para nesh.
Kjo nuk mund të tregohet më zymtë sesa në rastin e hartave të dhëna deri më tani – të cilat detajojnë pozicionin e 97,000 minave. Megjithatë, kjo është vetëm në një rreth të tokave të çliruara të Karabakut. Derisa të zbulohen hartat e mëtejshme, çminimi do të bëhet verbërisht në shtatë rrethe të tjera. Vetë Kryeministri Pashinyan pranoi që hartat e ndara janë vetëm një pjesë e vogël në zotërim të Armenisë. Sidoqoftë, është progres nga ditët kur kërkesa e Azerbajxhanit për hartat u hodh poshtë si një “agjendë e rreme”.
Edhe sa qindra mijëra mina kanë mbetur të pazbuluara. Karabaku besohet të jetë territori i minuar më intensivisht në botë: Mbi 1.5 miliardë metra katrorë eksplozivë u vendosën në vijën e kontaktit që ishte mbajtur deri kohët e fundit që nga lufta e parë e Karabakut në vitet 1990 – më e kontaminuar sesa Zona e Çmilitarizuar midis Koresë së Veriut dhe Koresë së Jugut.
Që kur azerbajxhanasit kanë qenë në gjendje të shkelin në këto toka, historitë e tragjedisë njerëzore raportohen rregullisht në shtypin tonë të brendshëm. Njëqind e dyzet e katër civilë – shumë persona të zhvendosur brenda vendit të etur për të parë se çfarë mbetet nga shtëpitë e tyre pas 30 vjetësh në internim – kanë vdekur që nga armëpushimi. Kohët e fundit, dy gazetarë u vranë kur kamioni i tyre goditi një minë anti-tank të vendosur nga forcat armene që tërhiqeshin.
Janë incidente si ky që paraqesin pengesën më të vështirë për paqen. Pavarësisht nga marrëveshja e armëpushimit e nënshkruar në Moskë në nëntor, kur supozohej se luftimet do të mbaronin, civilët azerbajxhanë janë ende duke vdekur. Për të dashurit e pikëlluar të atyre civilëve të vrarë pas armëpushimit ushtarak, kjo mund të interpretohet lehtësisht si një vazhdim i luftës me mjete të ndryshme.
Mbajtja e informacionit të vetëm që mund të parandalojë vdekjet e panevojshme në një kohë paqeje hollon kufirin midis mosveprimit dhe bashkëpunimit: Nuk është tërheqja e këmbëzës – por pritja që minat të marrin jetën e viktimave të ardhshme.
Për Jerevanin, pengesa më e madhe për paqen duket të jenë armenët e ndaluar në Azerbajxhan. Ata nuk janë robër lufte (POW), siç kanë sugjeruar gabimisht disa në media. Të gjithë POW-et janë shkëmbyer në përputhje me marrëveshjen e armëpushimit. Por ata që ishin tani në paraburgim u kapën kur vepruan në tokën azerbajxhanase pas kësaj date. Prandaj është e ligjshme t’i mbajmë ata si agjentë të huaj.
Në të njëjtën kohë, ne i bëjmë thirrje qeverisë armene të zbulojë numrin e hartave që ata po mbajnë. Të njohim më shumë për tjetrin do të na ndihmojë të kapërcejmë mosbesimin që mbetet midis nesh. Atëherë ne mund të fillojmë të adresojmë nevojat e njëri-tjetrit nga një vend kthjelltësie.
Ne vetëm mund të kemi filluar të ndërtojmë besimin, por dera tani po hapet për çështjet më të diskutueshme që janë përpara – të tilla si caktimi i kufijve dhe shënjimi i kufirit, si dhe ri-normalizimi i marrëdhënieve. Por hapat rritës të ndërtimit të besimit do të gjenerojnë cikle bashkëpunimi. Përmes tyre, destinacioni ynë do të bëhet më i qartë.
Rihapja e Korridorit “Zangazur” – një hekurudhë dhe rrugë që lidh Azerbajxhanin me Armeninë – do të hapë një mundësi ekonomike për vendet tona dhe rajonin e gjerë. Izolimi i eksklavës së Azerbajxhanit, Nakhchivan – i arritshëm përmes Armenisë – do të marrë fund. Kryeqyteti i Armenisë, Jerevani, mund të lidhet përmes Azerbajxhanit nga toka me Moskën dhe kryeqytetet e tjera. Është një krim kundër gjeografisë që ata kufij janë mbyllur për 30 vitet e fundit.
Në këtë proces transformues mbarë-rajonal, ne shpresojmë që Grupi i Minskut – organi i ndërmjetësimit i themeluar në vitin 1992 nën bashkë-kryesimin e Francës, Rusisë dhe Shteteve të Bashkuara – nuk duhet të jetë pjesë e së kaluarës, por pjesë e së ardhmes. Përmes përvojës dhe kujtesës institucionale, grupi mund të luajë një rol të rëndësishëm në ndërtimin e besimit midis Armenisë dhe Azerbajxhanit në vitet në vazhdim.
Sot na është ofruar mundësia për stabilitet – me prosperitetin e ndërsjellë si konkluzion. Ne kemi mundësinë të njohim njëri-tjetrin, të rritemi më të sigurt dhe të përparojmë së bashku. Përfundimisht, të gjitha këto masa për ndërtimin e besimit mund të na çojnë drejt një traktati përfundimtar të paqes midis Armenisë dhe Azerbajxhanit. Por në vend të paqes dhe bashkëpunimit, kërkimi i revanshizmit mund të sjellë një fatkeqësi dhe tragjedi tjetër.
Në Azerbajxhan ne gjithmonë kemi besuar se nëse Armenia ndjek politika paqësore me fqinjët e saj, atëherë ajo mund dhe duhet të përfitojë nga bashkëpunimi rajonal. Pra, ne themi, le ta transformojmë Kaukazin e Jugut për më mirë dhe në paqe.
• Hikmet Hajiyev është këshilltar special për punët e jashtme të presidentit të Azerbajxhanit.
