“Në Francën e asaj kohe kishte fare pak informacion për Shqipërinë. Kishte sakaq përshtypje nga më të ndryshmet për regjimin. Diku e shanin, po kishte dhe simpatizantë të socializmit alla stalinian që sundonte”.

Ajo studentja parisiene që vinte në Tiranë në vitin e largët ‘65, jo vetëm pati rastin ta prekte nga afër realitetin shqiptar, por edhe të korrigjonte përshtypjet e deformuara që konsumoheshin në vendin e saj në atë periudhë.

“Çuditërisht,- shprehet për gazetën “Panorama”- albanologia e njohur, kur Enveri bënte terror në Shqipëri, në Francë e adhuronin”.

Tashmë ajo kishte mundësi ta shikonte nga afër realitetin shqiptar, krahas literaturës që e quan diku të vërtetë e diku tjetër të indoktrinuar. E megjithatë, ajo u dashurua me këtë vend.

Madje, aq shumë, sa në rrëfimin e saj tregonte se bëhej nervoze teksa në hollin e hotel ‘Dajtit’, të huaj që qëndronin aty për punë, talleshin me situatën në Shqipëri.

“Ata ishin plotësisht injorantë, ata nuk dinin asgjë për historinë dhe kulturën e vendit tuaj. Më irritonin shumë dhe menjëherë largohesha prej tyre”, tregon Daniel.

Sidoqoftë, situata shfaqej e rëndë, përtej dëshirës për ta parë me dashuri dhe pozitivitet. Në Shqipëri kishte mungesë gëzimi, nuk shihje njerëz duke qeshur, njerëz të përqafuar, nuk shihej në sytë e tyre asnjë shpresë për një të nesërme më të mirë.

Ky ishte efekti që krijonte në psikozën e njerëzve një regjim totalitar.

Çfarë dinit për Enver Hoxhën kur ishit në Francë?

Para se të nisesha për në Shqipëri, nuk dija shumë për Enver Hoxhën. Asokohe ai ishte një figurë mjaft e vlerësuar në Francë. Veçanërisht nga disa intelektualë, që kishin simpati për Bashkimin Sovjetik dhe më vonë për Kinën, nga të rinjtë marksistë, leninistët dhe maoistët francezë, nga admiruesit e shumë të Fidel Castros dhe të tjerë. Gazetarët shpesh e krahasuan Enver Hoxhën me Ceaucescu, sepse ata të dy njiheshin si dy personalitete që qëndruan në këmbë në Moskë. Sakaq, fakti që Enver Hoxha kishte studiuar në Francë dhe kishte dhënë mësim në Lioceun Frances të Korçës, e bënte disi tërheqëse figurën e tij në Parisin e asaj periudhe. E vërteta është se statusi i tij akademik nuk ishte i qartë. Dihej që Enveri për disa vite kishte qenë student në Francë, por nuk dihej nëse i kishte përfunduar studimet. Thuhej ndërkaq se ai kishte punuar në Bruksel, se kishte shkruar në gazetën komuniste franceze “l’Humanité”. Më vonë gjuhëtari Vedat Kokona, autori i fjalorëve shqip frëngjisht, që e kishte njohur në Paris dhe kishin ndarë banesën për një periudhë kohe, më kish thënë që Enver Eoxha nuk kishte punuar asnjëherë në Paris, por aty ai bënte kryesisht një jetë qejfi.

A kishte botime në atë kohë në Francë për Shqipërinë dhe regjimin e Hoxhës?

Diçka kishte. Kishte disa botime të destinuara për një audiencë të kufizuar studiuesish ose studentësh në ekonomi dhe shkencë politike ku përmendeshin përndjekjet gjatë kohës së diktatorit, siç janë “Notes et Document” dhe “Notes et Etudes Documentaires” të Documentation Française, një organizatë e vendosur në Paris, Quai Voltaire. Ata analizonin situatën politike dhe ekonomike të vendeve të huaja, veçanërisht atë të vendeve të Europës Lindore. Të dhënat për Shqipërinë bazoheshin në lajmet e BBC-së dhe Radio Europës së Lirë. Po ashtu, shfrytëzoheshi edhe disa botime nga Tirana, me të cilat ishte pajtuar biblioteka e këtij Instituti. Më kujtohet sprova e shkëlqyer e gazetarit të njohur për shtyp dhe radio, “Thomas Schreiber”, me origjinë hungareze, atëherë specialist i shkëlqyeshëm për vendet e Lindjes, i cili shkroi disa artikuj me radhë të mirëdokumentuar që hidhnin dritë mbi të vërtetat e situatës në Shqipëri. Ai kurrë nuk e imagjinonte që një vend afër Greqisë me malet e tij dhe plazhet e mrekullueshme me rërë, një vend kaq afër Italisë dhe Greqisë mund të përmbajë një gulag si fushat e Siberisë në Bashkimin Sovjetik. Pak a shumë me aq informacion sa konsumohej atëherë në Francë për Shqipërinë, nuk ofrohej ndonjë panoramë e saktë…

A kishit ndonjë ide për vendet e Lindjes para se të vinit në Shqipëri?

Patjetër që kisha një ide të përgjithshme. Para se të vija në Shqipëri, kisha vizituar Bashkimin Sovjetik. Kisha shkuar aty në vitin 1963 në një udhëtim të organizuar për studentët e INALCO. Kishte rreth tetëdhjetë prej nesh dhe udhëtuam me dy trajnerë francezë nga Parisi në Kaukaz. Ishte një udhëtim i jashtëzakonshëm, madje edhe më i rrallë nga sa ishte autorizuar. Ne flisnim rusisht, por mbikëqyreshim rreptësisht nga dy udhëzues zyrtarë. Itinerari ishte planifikuar paraprakisht dhe ne nuk duhet të devijojmë prej saj në asnjë mënyrë. Ishte ky udhëtimi i parë që më kishte lejuar të shikoja nga afër pasojat e realiteteve të sistemit komunist: popullsia e mbyllur në kufijtë e saj, e mbushur me njerëz rreth autobusit tonë në çdo ndalesë, të etur për informacion ose për të dialoguar. Kishte ndërkaq banorë vendas që shkuan aq larg sa të lypnin dhurata ose sende personale: syze dielli, bizhuteri etj. Gjatë disa arratisjeve në këmbë në mungesë të udhëzuesve tanë, konstatuam se gjatë vizitave në kafene apo kisha, na ndiqnin fshehtas dhe hap pas hapi. Përvoja e kalimit të kufijve në BRSS na bëri shumë përshtypje. Kontrollet ishin jashtëzakonisht të rrepta. Mbaj mend që në çdo postbllok policie, poshtë makinës vendosnin ca shufra të mëdha me pasqyra për të parë nëse kishte ndonjë refugjat të fshehur, ndërkohë që na bënin një kontroll të rreptë të bagazheve dhe letrave tona.

Pak a shumë ky ishte kontakti i parë që kisha me një vend stalinist, preludi i një vizite në Shqipëri. Kur mora bursën për këtu, e kisha parasysh deri diku se si mund të funksiononin gjërat në këtë vend satelit të BS. Sidoqoftë, kjo përvojë nuk më shkaktoi ndonjë shqetësim lidhur me vizitën në Shqipëri. Pavarësisht natyrës çnjerëzore të regjimit, unë nga leximet që kisha bërë, e dija se shqiptarët kishin mikpritjen për virtytin e tyre bazik, krahas vlerave të tjera morale dhe e donin Francën. Kjo më jepte njëfarë sigurie se do më prisnin mirë dhe brenda vetes ruaja një përshtypje të favorshme për Shqipërinë. Mirëpo, gjërat e kapërcenin bardhezinë e imazheve nga jashtë. Fatkeqësisht, kur mbërrita këtu, konstatova me dhimbje se situata dukej edhe më e rëndë se në BS dhe njerëzit nuk u afroheshin të huajve nga frika e reprezaljeve./panorama