“Fiku i detit si shpirti i poetit. I ëmbël te Zoti nga brenda. Përcëllues e djegës nga jashtë, sa nuk ka tjetër. Frut që s’e prek dot me dorë. Nuk bëhet fjalë ta futësh në xhep”.

Nuk është botanist, madje as adhurues i veçantë bimësie, ai që e përshkruan kësisoj këtë frut hyjnor. Është poeti, i vetmi ndoshta në letërsinë shqipe, që i ka vjershëruar pesë vargje atij. Vetëm pesë vargje me titullin “Unë jam fik deti”, hedhur në letër në vitin e largët ‘72. Autori i saj, Thanas Dino, ka shkruar me qindra poezi të tjera, vargjet e të cilave e ka vështirë t’i kujtojë, po “Fiku…” ka mbetur i “privilegjuar” në kujtesën e tij. Ka mbetur i tillë, jo për bukurinë e vargut, por për historinë e veçantë dhe të trishtë që mbart. Se fabula e “fikut” është nga ato raste të rralla, shumë të rralla, kur një varg poezie shënjon jetën e poetit.

Ishte koha kur regjimi me vigjilentët kompetent shikonte me lupën e Partisë partishmërinë e veprave letrare. “Fiku i detit”, kjo metaforë fine poetike, nuk mund ta kalonte filtrin e tyre dhe do shpallej një qasje absurde me profil sartrist. I pari do ndizej shtypi i kohës, veçanërisht ai letrar. Zhurma e madhe për “devijimin” e poetit mbërriti në zyrën e Enver Hoxhës. Që këtej pastaj filluan breshëritë mbi supet e brishta të poetit, që sa kishte kaluar të 20-tat. Vetës “Njëshi” i Partisë do ta lakonte emrin e tij sa nga njëra mbledhje te tjetra, sa nga njëri takim te tjetri: “Ç’është ky i lajthitur që do të bëhet fik deti?!”, “Akoma te ‘Drita’ ky kalemxhi bulevardesh?!”.

Ajo çka ndodhi me Thanas Dinon, e kryqëzuar kësisoj drejtpërdrejt nga kreu i regjimit vetëm për një varg, është një dramë e vërtetë. I vënë pafajshmërisht në sy të ciklonit, autori i “Fikut të detit” do t’i nënshtrohej fatit, duke lënë përdhunshëm Tiranën, zyrën te “Drita”, për të marrë rrugën shpateve të Kurveleshit. I rezervuar për t’iu rikthyer kësaj historie, Thanas Dino, tashmë në moshë të thyer, tregon për gazetën “Panorama” momentet kryesore të saj, duke u ndalur veças në kontekstin e kohës dhe rrethanat, në të cilat u shkrua “Fiku…”.

Zoti Thanas, ju jeni një nga viktimat e para të Plenumit IV të KQ të Partisë, si e kujtoni periudhën para tij, ku pati një lloj atmosfere liberale në fushën e krijimtarisë dhe jo vetëm?

Unë i përkas brezit që ka ndjekur studimet në Universitetin e Tiranës në vitet 1967-1971. Në atë kohë, siç kish ndodhur edhe ndonjë herë më parë, brenda dimrit të egër stalinist shqiptar, çeli një pranverë e vogël liberale, që nuk zgjati më shumë se një stinë. Filloi të jetohej më lirshëm, të merrej frymë më lehtë, flitej pa frikë, televizioni dhe radio italiane dëgjohej thuajse hapur. Kanalet tona, veçanërisht radio, i hapte çdo ditë më shumë vend muzikës së huaj, u shtuan veprimtaritë kulturore, të shtrira tashmë në tërë vitin në kundërshtim me traditën që i kishte përqendruar në nëntor. Pati një shpërthim veprimtarish, festival i rinisë, ekspozitë e pranverës, ekspozitë e lirë pa temë, teatri i rinisë, që u duk si alternativ e koncerteve të majit etj.

Ishte ky një ndryshim i papritur, spontan apo një lëshim nga kupola e shtetit?

Disa ngjarje politike duket se e kishin shtyrë vetë këtë ndryshim. Kongresi i radhës i Partisë së Punës kishte sjellë një lloj lirshmërie, pavarësisht parullave për luftën e klasave dhe asaj kundër psikologjive borgjeze. Enver Hoxha vetë i kish thënë Agim Meros, asokohe kreu i KQ të rinisë, ç’janë këto gjëra që bëni, i kontrolloni rininë dhe mbrëmjet e vallëzimit. Shefi i regjimit dukej sikur kërkonte t’i lëshonte paksa rripat. Për dy vetëvrasje në Tepelenë në atë periudhë, Enver Hoxha tundi vendin. Çfarë kish ndodhur? I kryqëzuar nga shiu i thashethemeve, sekretari i parë i rinisë së rrethit dhe një instruktore e re ishin vrarë në zyrë.

Varrimi ish bërë nga punëtorët e komunales. Enver Hoxha dërgoi atje menjëherë Hysni Kapon dhe Agim Meron për t’iu bërë një rivarrim madhështor. Ngjarja mori dhenë, njerëzit veçanërisht të rinjtë thanë partia është me rininë. Po kjo vetëm për pak kohë…

Asokohe student e në vijim gazetar në “Drita”, çfarë do të veçonit nga klima që sundoi në fillimin e vite ‘70 në rrethin e krijuesve dhe studentëve dhe a mendonit se më në fund ishte prekur liria e shumë pritur?

Unë studioja për gjuhë e letërsi. Në fakultetin tonë më dukej se ndihej dhe më fort kjo frymë lirshmërie. Kishin filluar të hiqeshin klishetë, dogmat. Pedagogët eksperimentonin të shmangnin praktikat e ngurta me stereotipa. Në fund të leksioneve për letërsinë e sotme, profesor Dalan Shapllo thosh tani të rrimë tek autorët e auditorit tonë dhe aty për aty citonte shokët tanë të kursit, Shefki Karadakun, Moikom Zeqon, Niko Kacalidhën, Vllasova Mustën, Mehmet Elezin, Sefedin Celën, e të tjerë, që kishin filluar të debutonin me krijimet e tyre. Pedagogë të tjerë, pas leksioneve, na thoshin mos dëgjoni se çfarë themi në klasë, Faik Konica është penë me peshë.

Ali Xhiku sakaq na merrte në fondin rezervë të bibliotekës kombëtare letërsi të ndaluar dhe na e jepte për të lexuar. Dostojevskin, p.sh., “Murtajën” e Kamysë e kam lexuar nga ai. Mbaj mend që në atë periudhë u aplikuan leksionet speciale. Vinte fliste me ne Petro Marko. Kadareja mbante një cikël të tërë për letërsinë dekadente, mundohej ta zbuste disi atë për të mos rënë në sy, po edhe eksperimentonte, si do të trajtonin ata tema e motive nga tonat. Po kaq interesante u bënë ligjërimet e profesorëve Jakov Xoxa, Henrik Laça, Myzafer Xhaxhiu, Nasho Jorgaqi etj. Si të mos mësoje prej tyre?! Ishte kjo një kohë e artë kur në leksione shkonim me dëshirë dhe diskutonim si të barabartë me pedagogët. Pastaj gjallëria e veprimtarive në qytet, riktheu një botë tjetër, plot ngjyra e ritme. Akoma dhe më të bukur e bënte atë shtimi i marrëdhëniet kulturore me Kosovën. Vinin e venin pedagogë e studiues, ansamble, shkrimtarë, teatro, aktorë, vinte letërsia që shkruhej atje dhe shumë përkthime të letërsisë së huaj që këtu ishin të ndaluar. Të gjitha këto përpiheshin…

Shumë i ri, sa mbaruat studimet, u emëruat në gazetën “Drita”, çfarë ndikoi që u thye rregulli i punësimit në zyrë pa provuar bazën?

Unë dhe Moikom Zeqo u emëruam në gazetën “Drita”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe i Artistëve, menjëherë pas mbarimit të shkollës. Për mua ishte ndërhyrje e Ismail Kadaresë. Moikomi ishte më i njohur dhe më prodhimtar. Ka qenë gushti i 1971-shit kur fillova punë. Moikomi erdhi disa muaj më vonë, se bënte zborin ushtarak. Gjetëm një redaksi që funksiononte si një familje e vogël. Unë mbuloja informacionin, gjërat kornete, reportazhin, jetën e gjallë. Moikomi rubrikat shoqërore dhe historike, arkeologjinë etj. Krijimtarinë letrare e ndiqte Frida Zeqo, kritikën Vasil Melo, artin e huaj Viktor Qurku, teatrin dhe kinemanë Fatos Kongoli. Shef ,kryeredaktor, një njeri model, Ibrahim Uruçi. Duhet të them se brezi ynë, të paktën unë për vete, hyjmë te të formuarit e vonë. Të vonuar kemi qenë në gjithçka, mund të thuhet.

Edhe kjo qëndron, por më konkretisht, ne ishim të përplasurit nga njëri ekstrem në tjetrin, të pastabilizuar në formim, kaluar sa nga skaji i majtë, revolucionarizimi i paprerë i jetës së vendit, lufta antifetare, gjë e padëgjuar në botë, te pranverat e vogla të lirisë. Nuk ishim formate që mund t’i kalonim këto pa ndikime. Shkruanim çdo gjë pa e ditur ende saktë se ç’do bëheshim: gjenitë e gazetarisë publicistike, poetë, prozatorë, kritikë letrarë, skenaristë etj. Pas kritikave kur u mbetëm në dorë, Dritëro Agolli tha njëherë: Thanasi të mbulojë rubrikën e kritikës. Ismaili thosh Thanasi se mund të shkruajë mirë prozën. Si në çdo gjë, ai pati të drejtë. Kështu bënin të gjithë si të rinjtë e paprofilizuar mirë edhe më të afirmuarit që punonin në Lidhje, “Drita” apo “Nëntori”, si Faik Ballanca, Viktor Qurku, Sulejman Mato dhe shumë të tjerë, në Tiranë e rrethe.

Ndërkohë kishit filluar të botonit…

Të thashë ishte si një stinë e begatë. Botimet i kisha filluar qysh në vitet e studimeve, po me afrimin te “Drita” zgjerova gamën e krijimtarisë. Të them të drejtën, ndihesha mirë kur dëgjoja përgëzime. U pritën mirë dy tregime të miat botuar në “Nëntori” “Dy kapanonet” dhe “E diela epileptike”. I dyti u botua dhe në Kosovë. Fjalët e mira na jepnin vrull për të kontribuar më shumë kudo që mundeshim. Atëherë botova dhe disa cikle me vjersha në “Zëri i rinisë”, “Drita” e “Nëntori”, ca i pëlqenin ca jo. Vetë e ndjeja se nuk do ta realizoja dot veten në këtë gjini.

Në këto cikle bënte pjesë edhe poezia “Unë jam fik deti”?

Në çfarë rrethanash e keni shkruar atë? Ajo e famshmja “Unë jam fik deti” ka vërtet një histori të veçantë. Jo vetëm për fatin e keq që më shënjoi, por sidomos për rrethanat si e shkrova. Ishte fundi i pranverës 1972. Në Lidhjen e Shkrimtarëve kishte ardhur një fletë kampi për në shtëpinë e pushimit të punëtorëve në Dhërmi. Kryetarja e organizatës profesionale, që ishte dhe sekretarja e kryetarit të Lidhjes, kish pyetur punonjësit më radhë, por nuk e kishte preferuar asnjëri. Ndoshta nga muaji i papërshtatshëm. Më tha edhe mua, e pranova me shumë kënaqësi. Ishte leja e parë vjetore. Mora në bibliotekën e Lidhjes Lorkën, poezi të Hajkut Japonez, botime të Kosovës dhe u nisa për të takuar prindërit dhe motrën në Gjirokastër.

Andej në Dhërmi. Dhërmiu si Dhërmiu, tropik shqiptar. Ne jemi më mesdhetarë sesa e dimë vetën, m’u ngulit ky mendim që atëherë, gjë që u përforcua kur punova si korrespondent gazete në Sarandë. Diell. Det i pastër si loti, rini dhe histori rinore. Shkruaja ç’më vinte në kokë. Klimë si ajo në letërsinë latino-Amerikane. Papa jeshil thosha. Në gjysmën e dytë të qershorit kjo. Cikli qafëmarrës, vjershat e famshme për keq, të zifamshmet u botuan në Nr. 10 të revistës “Nëntori”, 1972. Në të njëjtin numër me dramën e fundit të Fadil Paçramit “Nuk kam mall për vjetërsirat”. Janë gjashtë poezi të shkurtra aty. Ndër to ishte dhe e famshmja “Fik deti”. Vetëm pesë vargje gjithsej: “Gjethet e tij janë duart e mia,/Rrënjët e tij janë zëmra ime,/Trungu i tij, vitet e mia,/Qumështi i tij, pikon pik pik, është jeta,/ Arkitektura e tij, gjuha ime./Unë jam fik deti”.

Si ra në dorën e Enverit “Fiku i detit” që e sulmoi aq ashpër?

Nuk ra në dorën e Enverit. Nuk kishte kohë Enveri të merrej me poezi. Po ia çuan ustallarët që mezi prisnin gjetje të tilla për të fituar bonuse te Zeusi. E linçuan fillimisht në media, madje për herë të parë në gazetën ku punoja unë. Pastaj ngritën furtunën në gotë për të gjetur lajthitjen politike të poetit. Enveri kaq deshi.

Te “Drita” ku punonit, kush e linçoi “Fikun e detit”?

Ishin disa që u bënë pjesë e fushatës kundër “Fikut…” I pari ishte Razi Brahimi. Vetëm pak kohë pasi ishte botuar cikli në “Nëntori”, ai botoi një faqe të tërë te “Drita” kundër “Fikut të detit”. E nxiu fare. Kryeredaktori, Ibrahim Uruçi, një burrë i mirë e fisnik, më tregoi për të, pasi e kish çuar materialin në shtyp që të mos më vinte papritur. Të them të drejtën, u ndjeva keq. Ishte e para herë që po përballesha publikisht me një kritikë të kësaj natyre. Ika me shërbim ato ditë që të mos isha në Tiranë të dielën kur dilte gazeta.

Bëra, ç’bëra, shkrimin e pashë, por nuk e lexova gjer në fund. Mjaftonin pak radhë për të shijuar vrerin që të helmonte jetën. Qysh atëherë m’u bë zakon të mos lexoja shkrimet kritike që më adresonin. Madje, të mos dëgjoja as emocionet televizive kur flitej për poezinë, zakon që e kam edhe sot. Mbaj mend që pas Raziut, Dritoro Agolli në një kumtesë ku kritikonte vjersha të tjera, kishte përmendur dhe atë të fikut të detit.

E gjitha kjo në nëntor të vitit ‘72, kur një muaj më vonë erdhi Festivali i 11-të…

Jo, furtuna ndaj “Fikut të detit” nisi gati njëherazi me stuhinë kundër Festivalit të 11-të. Ustallarët panë qasjen e Enverit ndaj tij dhe filluan të qëmtonin ku kishte të tjera shfaqje të huaja në art e letërsi. U doli përpara “Fiku i detit” dhe hopa, sikundër dhe me disa krijime të tjera të autorëve të tjerë. Shkurt, “Fiku…” dhe unë, autori i tij, do të regjistroheshim viktimat e para të kësaj stuhie që nisi menjëherë pas Festivalit të 11-të…

Çfarë kujtoni nga Festivali i 11-të, që vinte si një shpërthim i befasishëm? Si u përjetua atmosfera e tij në radhët e krijuesve?

Para këtij festivali, nënte vjet të shkuara ishte goditur një festival tjetër, i dyti, vrarë që këlysh, që i thonë, dhe ishin dënuar të tjerë njerëz. Brezi ynë i dinte këngët e tij dhe i vërshëllente, sidomos ato për dashurinë. Festivali i 11-të ishte mrekullia. Liria vetë, kam shkruar diku, që zgjati vetëm një stinë. Po gjendja pas tij krejt e kundërta. E ngrirë akull si në polin e veriut. Nuk më kujtohet si ishte moti në dimrin 1972-‘73, por gjendjen morale e shpirtërore të vendit e mbaj mend, ankth i plote. Festivali i 11-të i Këngës, ai që kish gëzuar të madh e të vogël, nuk arriti të çelet. Enver Hoxha nuk e kish ndjekur as në sallë dhe as në televizion, por i kishin çuar kasetën. Kish lënë pushimet në Vlorë dhe ish kthyer në Tiranë. E që aty pastaj, nënë, o nëne! Me t’u kthyer nga pushimet e vitit të ri në fillim të janarit të vitit 1973 në Tiranë dëgjova se Enver Hoxha ka kritikuar një poet të ri e ka akuzuar për ndikime nga ekzistencializmi dhe Sartri.

Nuk fjeta dot tërë natën, sillja në mend poezitë e mija, ku mund të kish të tilla në to. Janë thjesht lirika besoja e ngushëlloja veten, por me dridhma në shpirt. Kishte filluar krehja e madhe. Enveri tashmë kishte lënë çdo gjë dhe merrej me “mëkatarët” e artit dhe kulturës. Një stuhi e tërë kishte nisur sakaq. Një mani vrastare për të gjetur me lupë devijimet në krijimtari. Me dhjetëra e qindra Enver të vegjël hulumtonin pa pushim në garë me njëri-tjetrin për të shtuar rrethin e krijuesve që kishin rënë pre e ndikimeve borgjezo-revizioniste. Sa dramatike, aq dhe vulgare puna e tyre. Nuk i mbaj mend shkrimet kritike të asaj periudhe, por kujtoj diçka nga plenumi për muzikën. Një kritik arti, i thënçin, kish vënë magnetofonin mbi tavolinë dhe e shtypte, duke belbëzuar me një lloj triumfi: Ja kënga e Ardiano Çelentanos, citonte një varg muzikor dhe ja kënga e Francesk Radit, kopje mot a mot. Idiotësi të tilla kishte me bollëk…/panorama

Për t’u bërë pjesë e grupit "Balkanweb" mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. Grupi Balkanweb