Juli ka qenë një vajzë e vogël e hirshme kur ia pushkatuan të atin. Ajo është ende e hirshme, ende e vogël, imcake dhe është ende vajza që kërkon të atin pas 7 dekadash. Ishte 8 vjeçe kur e pa për herë të fundit përtej hekurave në Degën e Brendshme të Shkodrës. Pastaj shkoi në shtëpi të luante me lepujt dhe pa burra të mëdhenj që erdhën dhe kthyen çdo gjë përmbys. “Janë fut der’ në bodrum e kanë mihë me lopatë me pa se mos kanë fut naj gjë, se e kena pasë shpinë të madhe e me bodrum”, kujton ajo. Ka të fiksuar në kujtesë çdo detaj nga ditët kur baba nuk ishte në shtëpi, e kur mama vraponte kudo. Kur rrëfen bëhet e vështirë të besosh se është rritur dhe është në moshë të thyer. I ngjan ende një fëmijë të brishtë që sheh nga dera se kur do të hapet e do të vijë baba. Por ajo e di që baba nuk do vijë, as nëse ajo del në shkallë.

Dhe ky është pengu i saj. Që baba nuk vjen kurrë dhe që ajo nuk di as ku ta kërkojë. “Unë e kam emrin Domenika. Më kanë vënë dy emna. Juli e Domenika, nji emën e kam që më kanë thirrë e nji emën e kam që më kanë regjistru”, thotë me zë të ulët. Dhe e tregon jetën e saj në pak fjali ulur në divanin e dhomës. Merr edhe fletoret e fotografitë e thotë ‘ky a kenë baba’ ndërsa gishtërinjtë e hollë pastrojnë xhamin e kornizës. Xhami shënon kufijtë e një ledhatimi të pamundur, në kohë e hapësirë. Qelqi i hollë e ndan prej portretit që nuk gjeti paqe dhe në secilën prekje ajo duket se i kërkon falje mësuesit të malësive. Ende qan kur flet për të, por qan pa zë. Lotët rrokullisen mbi lëkurën e lëmuar ndërsa flokët gri i ka kapur. Ka diçka fisnike në qëndrimin e saj, e diçka fëminore në zërin e saj. Ajo i ngjan një kukulle kristali. Dhe pothuaj të duket se do e thyesh. Një kukull kristali a akulli që ujtëson sa herë kujton të shkuarën e largët. Atëherë pat projektuar shumë shpresa, mandej u rrit, jetoi gjatë e vetme në fshatra ku e shihnin si armike dhe e lanë të jetonte në një haur, vuajti shumë, mandej u martua, u bë nënë, u moshua dhe shpresat u rrudhën në copa letrash që i shtrëngon në duar. Asgjë nuk mundi të ndodhë. Baba nuk erdh e ajo nuk e gjeti kur doli ta kërkojë. Ai që pat lënë amanet ta gjenin, burri që kërkonte një varr të denjë. Juli i kalon të gjitha nëpër mend para se të pëshpërisë. Amanetin e tij e kërkimet e saj. Letrën e fundit që la, e teneqen që nuk gjendet. Kujtimin e një fëmijërie me babën, e gjithë jetën pa të. Kështu shkon jeta e një njeriu, një pjesë në vite të gjata shtypjeje, e një pjesë në vite të gjata zhgënjimi. Portreti i saj as nuk pyet më. Dhe askush nuk mundet më t’i thotë se ‘do të bëjmë drejtësi’. Biseda me të ka qenë si një film narrativ. Pothuaj mund të imagjinoj çdo gjë që rrëfen, çdo gjë veç shpresës.

  • foto galeri
  • foto galeri

– Sa e mban mend veten kur ke qenë e vogël?
Vitet e vegjëlisë i maj mend të gjithë.

– Cili është kujtimi yt i parë?
Baba a kenë njeri shumë i butë dhe i tolerushëm, kurse mama ka pas studiu me dy doktoresha, nji angleze e nji austriake dhe ka marrë atë edukatën e tyne. Edhe na vente rregulla. Baba na falte. Që të vogla na ka mësu “Lahutën e Malcis” së Fishtës përmensh. Na e ka mësu baba. Ishte mësues e shkrunte vjersha e bënte piktura. Ka maru Kolegjin Papnuer në Shkodër. Ka qenë pjesë e grupit të teatrit si sufler. Kena pas në shpi nji valixhe të madhe me gjithë pjesët teatrale që janë lujt.

– I ruani vjershat e tij?
Po do vjersha kanë mbet. Kur ka dekë baba na kanë marrë gjithçka.
Na kanë lanë vetëm nji dyshek që ka fjetë mama. Kena kenë tri vajza. Rrobat i kena var me gozhda nëpër mure. Dritaret i kena myll me gazeta e me gozhda.

– Ku e keni pasur shtëpinë?
Njaty afër ‘Herojve’. Njaty mama me babën kanë ba vilën atëherë. Mama ishte ndihmësmjeke, baba mësues.

– Çfarë mban mend që të ka mësuar baba përveç ‘Lahutës’?
Ka kenë ma tepër mësues nëpër fshatra, në Kabash të Pukës. Na ka marrë edhe nji verë në Kabash. Nji pjesë rruge ecëm me makinë e nji pjesë dolën fshatarët me mushka e na morën. E mbaj mend që ishte shkolla dykatëshe e bame me gurë. Kishte poshtë dy klasa kolektive në nji anë e dy në anën tjetër. Kurse nalt ishin dy dhoma, nji me fjetë e nji me ba me hangër. Njiteshe me shkallë. Karshi shkollës ishte xhamia, e rreth saj, ishin varrezat. Në qendër ma anej ishte nji si kodër. E aty ishte shtëpia e hoxhës. Baba na pat mësu vjershat përmensh.

– Si ishte baba si njeri?
Shumë i amël e shumë i butë. E kanë thirrë eleganti e simpatiku i Shkodrës se ka kenë ndër ma të bukrit. Kur kam le unë ka kenë 22 vjeç.

– Ishin martuar të rinj prindërit?
Po. Janë marrë me dashni në atë kohë.

-Kush ta tha kur e arrestuan?
E kërkoshim na nëpër shpi se ishim msu me të se na mbante afër. Na kishte ba der disa kafaze të vegjël me lepuj. U kishte vu emnat atyre. Punonte në gjithçka. Mama ishte shumë kurajoze dhe e fortë se s’kishte ka me majt. I mbante dhemjet mbi vete. Ne na mbante si me qenë dhe baba.

– Ju tha nëna që e kanë arrestu?
Po mama na tha.

– Ti e takove në burg?
Atëherë kur e kanë çu në gjyq e kanë nxjerrë me roje anash. Mama u fut mes ushtarve dhe e ka taku. Masanej më ka çu mu te shefi i degës që rrinte në nji nga shpitë e konfiskume. Shpi e vjetër me salone të mëdha. Më çoi te dera. Ajo kërsiti ne derë. Unë hyna. E takova atë. Dhe i thashë me më dhanë leje me e pa, masi e kishin dënu. Ai më dha nji letër leje për me hy e me u taku. Ia dhashë mamës e të nesërmen shkume. Ai ishte matanë hekrave. Aty e ndiva që i tha mamës që kam shkru disa letra e i kam fut në dyshek. Nuk lejoshin me komuniku. I tha që në kamë kam lidh nji teneqe e kam shkru emrin tem. Kshu qi kur t’më kërkosh e ke ma kollaj për me më gjetë. Manej ato kanë fol me njeni- tjetrin.

-Si shpëtuan fletoret me poezi?
Janë ditarë shkolle dhe kjo asht e vetmja fletore që i shpëtoi kontrolleve të sigurimit pas arrestimit. Kanë mendu që asht fletore e emja. Ktu ka edhe poezinë për “Çinarët”, vendin ku pushkatoshin të arrestuemit në Shkodër pas varrezave të Rrmajit.

-Ty, çfarë të tha? Të foli?
Natyrisht. Më tha mos me u mërzit. Me pa shkollën.

– Ti atëherë e kuptoje se çfarë po ndodhte?

Jo. Nuk na lente mama me kuptu. Na e kena vazhdu jetën tonë pa e kuptu. Kishim teze shumë e na çonte te tezet.

– Ju kishit të arrestuar edhe gjyshin?
Gjyshin e kishin çu në Tepelenë. Ishte i internum se ishte arratis axha.

– Gjyshi vdiq në Tepelenë?
Po, ka vdek atje.

– E keni marrë trupin e tij?
Jo kurrë. S’është marrë asnjë atje se i kanë varrosë nëpër gropa. Atje ka hi traktori. Janë zhdukë.

– Kur nisët të kërkonit eshtrat e babës?
Që në atë kohë. Që kur u pushkatu baba, mama pagoi nji njeri dhe ai pat gërmu te Zalli i Kirit, por nuk arriti me e gjetë. Në atë kohë masanej mamin e pushun nga puna. Me tre fëmijë pa asnjë të ardhun. E emëruan në punë pastruese në nji çerdhe fëmijsh. Erdhi nandaja e nejti me ne. Ne vazhdume shkollën. Kam hy në shkollë 5 vjeçe e gjysë e jam kenë e para e klasës. Çdo vit të ri që bëhej mbramja unë merrsha pjesë. Kur pushkatun babën ma hoqën emnin.

– Sa vjeçe ishe?
8 vjeçe.

– Pas 1990-ës ju e kërkuat prapë babain. Çfarë mësuat për të?
Pas 1990-ës, burri jem, a kenë kryetar rajoni dhe kryetar i Institutit të Persektumve për Shkodrën. Asht interesu. Ka pas edhe nji nga gjykatësit komunistë që ishin internuar pas një farë kohe. Njeni i ka thanë që mund ta kenë pushkatu te Kodra e Rrencit që është aty te Varret e Dëshmorëve. Por ka qenë data 30 tetor (1949) kur e kanë pushkatu, ka kenë shi i madh edhe ka mundësi që ata e kanë varrosë shpejt e shpejt, e cekët. E mund ta kenë gërmu kafshët e egra. Kena kërku. Por nuk kemi gjet gjë. Disa i kanë pa kur janë pushkatu, e banorët që i kanë mbajt mend, kur ka ardh demokracia kanë tregu. Kurse ne nuk kemi gjet asnji që e ka pa, ose që ka marrë pjesë në pushkatim. Ka qenë i vetëm, jo me gropë me të tjerë.

– A të ka lënë nëna amanet për të?
Po patjetër. Ka dashur që ne të bëjmë jetën tonë. Megjithëse unë kam ba jetë të keqe se kam qenë 28 vjet arsimtare në fshatrat e Mirditës.

– Në cilat zona ke qenë arsimtare?
Kam qenë në Kazhnjet, Kalivaç dhe Ungrej. Lezha atëherë nuk kishte arsimtarë dhe na mori ne të persekutumve. Kam hjek keq se ishim dy vajza. Unë e mbesa e Dedë Gjo Lulit që shkum ma s’parit.

– Si jetonit?
Flinim në shkollë aty. Natën bashkonim dy banka bashkë e vinim dyshekun me fjetë. Ajo u martu e unë mbeta vetëm. Më çuan te nji shpi që ishte afër. Mirëpo ata ishin komunista dhe nuk më pranun në shpi. Më çunë me fjet te hauri i kalit. Aty ku lidhet kali. Aty kam fjetë nji kohë. Ishte pa tavan, vetëm me tjegulla. Me baltë e me bajga, domethanë siç mund të ishte hauri i kalit. Aty kisha vu shtratin unë. Më dha nji brigadier plastmas sa me e nda. Gjithë ditën e gjithë natën, bretkosat kërceshin në haur.

– Në ç’fshat ishe?
Në Kalivaç. Pastaj më çuan te shpia e një kulaku. Ajo ishte në fund të fshatit. Manej më kanë çu në Ungrej. Atje ishim një grup që jetoshim aty ku ishte kenë qela e priftit. Aty ishin prej Lezhe, Vlore e Tirane. Dy herë jam kenë tuj vdekë. Nji herë u helmatisa. Na linin ditë të diele dezhurn ne mësuesve me rujt shkollën nga armiku. Më dhimbte koka e piva nji ilaç. Ai më helmatisi se kush e di sa kohë kishte. Kam shku prej Ungrejve në Kalivaç. Aty ishte ambulanca. Po ishte e dielë, nuk kishte njeri. Ishte veç mamija se ishte një gru tu lind. Sa hapi derën ajo, mu më ra të fikët. Lëkura më ishte fryrë dhe ajo u tremb e më tha të shkoja në Shkodër. Prej Kalivaçi u nisa me ik në Shkodër. Prej Kalivaçi deri te Ura Gomsiqes shkova në kambë. Aty dola në rrugë e thashë o të më zërë makina, o të më marrin. Erdhi një xhip i gjeologjikes së Kukësit. Sa nisën me më pyt mua më ra të fikët. Kur jam zgju isha në spital.

– Kur u martove?
E pata nda mendjen mos me u martu. Se kisha mamën. Në 1976-ën më vdiq mama. Vuajti nga ceroza. Atëherë kam qenë në Bajzë të Kastratit arsimtare. Aty kam nejt 16 vjet. Kam nejt me mamën 3 muaj të sëmurë e ma kanë bërë mësimin kolegët e tjerë. Natyrisht me leje të drejtorit.

– Mamaja punoi më?
U detyru u martu e masi ndërroi mbiemrin, i dhanë punë ndihmësmjeke. Prej asaj u bë konslutori i fëmijëve se ishte mjeke pediatre. Ka punuar në spital e në ambulancë. E donin njerëzit se edhe kur e thërrisnin në 12 të natës, ajo dilte e i ndihmonte. Kishte mësu shumnë nga kolegia austriake e me të kena mbajt korrespondencë deri tani vonë.

– Kur u martove?
Kur vdiq mama, mbeta vetëm me njerkun dhe ishte e pakuptimtë. Ishte 61 vjeçe. Por e hëngri jeta më dhëmbë. Isha dhe në moshë. Njena motër na vdiq masi vdiq baba. Kam mbaru 7-vjeçaren e kam punu në fermë. Mas nji viti kam hi në shkollë pedagogjike. Kam ba disa muaj aty e jam transferu në gjimnaz. Pas tri vjetësh në gjimnaz para nji problem. Kena pas mësues një kushëri të Enver Hoxhës, Muhamet Hoxha. Ai më ngeli në matematikë. Djali i tij punonte me djalin e tezes sime, si gjeometër. Djali i tezes deshti me u arratisë dhe natyrisht dhe i prishi punë edhe shokut të tij, djalit të mësuesit tim. Ndaj mësuesi më tha në mes të klasës, “a pse njihemi bashkë mendove se do kalosh klasën”. Atëherë kam shkuar e kam punuar dy vjet në fabrikë të cingareve. Pas dy vitesh erdhi një mësues tjetër e u riktheva në shkollë. I mora të gjitha dhjeta në matematikë. Atëherë u hap edhe Instituti për herë të parë. Për të plotësu numrin e studentëve na morën dhe ne të persekutumve. Unë i kisha 10-a dhe na morën në degën e matematikës me kusht që me u dhanë bursa. Kur erdh viti i parë, të gjithëve u dhanë bursa e mua jo. U bëra me nerva dhe e lashë shkollën. Ka ardh dekani vetë në shpi e mu lut mama me vazhdu shkollën. Nuk shkova. U bana arsimtare. Njohuritë i kisha se matematikë kam dhanë. Bashim edhe kurse kundër analfabetizmit. Ishte edhe një repart ushtarak e jepshim mësim edhe në shkollë të mesme nate./Gsh.al

Për t’u bërë pjesë e grupit "Balkanweb" mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. Grupi Balkanweb