NGA BEN ANDONI
Kjo intervistë e MILOSAO është zhvilluar me shkrimtarin Thanas Medi dhe ka marrë pak kohë. Medi u quajt si
befasi, kur fitoi Çmimin e madh të Letërsisë për vitin 2013, akorduar nga Ministria e Kulturës, por
vepra e tij e kishte fituar me kohë qytetarinë dhe mbi të gjitha shpalosi shumë klas… Kjo intervistë
mëton ta sjellë më afër autorin për publikun shqiptar…

Romani juaj “Fjala e fundit e Sokrat Bubës” ka qenë disi surprizë për publikun shqiptar, kur meritoi Çmimin e Madh Kombëtar për Letërsinë. Në fakt, romani e kish merituar me të gjithë elementët. Cila ishte ngasja për të filluar kompozimin e tij?

“Ngasja për një roman të tillë, ka fjetur gjatë brenda meje. Ishte gjithçka, si një detyrim moral ndaj etnisë që i përkisja. Për ta parë atë, nga një kënd që fare pak ishte ndriçuar. Mund të kishte për këtë popull mjaft studime gjuhësore, prejardhjeje e vendosjeje nëpër trevat e Ballkanit, por nuk kishte një vështrim të thelluar të shpirtit të tij. Atë që mund ta bëjë më mirë se kushdo tjetër, letërsia e mirëfilltë artistike. Pra, ngasja ime, për të qenë më konkret, vinte nga ky përkushtim. Unë duhej të bëja një roman të zgjeruar për këtë popullatë. Të bëja një shpalosje shpirti. Kështu do realizoja dëshirën time të hershme: do ndriçoja diçka nga një popull që pak njihet. E që është duke u asimiluar. Kisha dhe një besim të çuditshëm në vete, se këtë vetëm unë mund ta bëja”.

Libri ka një strukturë shumë feksible, që tregon se ju e njihni mirë kompozicionin. Cili ishte modeli juaj i parë për romanin?

“Mendoj se, për të ngritur strukturën e një romani, nuk duhet të imitosh modelet e të tjerëve. Ai duhet të jetë vetëm tëndi, sa të jetë e mundur më shumë, dhe të dalë nga një shtysë e natyrshme. Në qoftë se je gati për përgjigjen e pyetjes çfarë?, pra çdo tregosh në librin që bëhesh gati të shkruash, pyetja e dytë më e menjëhershme është si?. Si do ta ndërtosh atë? Cila do jetë arkitektura dhe struktura e romanit? Që “forma” ta ndriçojë më mirë “përmbajtjen” dhe mos jetë si mish i huaj brenda saj. Zakonisht, për arsye të ndryshme, i kushtohet pak vëmendje strukturës së jashtme. Ndiqen për më lehtë, ose për pamundësi, shtigje të njohura. Duke bërë që kështu, të ushqehet uniformiteti”.

Pse ia keni ndryshuar emrin romanit në ribotimin e tij? A mendoni se fati i një populli thotë më shumë, se mbijetesa e një individi, si në rastin e Sokrat Bubës?
“E keni fjalën për titullin “Nomadët e fundit”. Për titujt e librave thuhen shumë. i kanë krahasuar, fjala vjen dhe me buzëkuqin e femrave. Që dallohet për nuanca të veçanta dhe zgjedhin femrat për tu dukur më të bukura. Dhe kjo e titujve një lloj zgjedhjeje është, mund të qëllosh ose jo në shenjë. Nomadët… më tërhoqi për diçka më përfaqësuese që ka në vetvete kjo fjalë. Kurse Fjala e fundit…, si titull, është më organik dhe më domethënës për ngjarjet që shtjellon romani. Më i plotë, për ndriçimin e figurës qendrore të tij, Sokrat Bubës. Dhe si individ, dhe si popull; në kuptimin e mbartjes tek vetja, të një game domethënëse cilësish të tij. Vijmë tani te krahasimi me popullin. Mendoj se është si të vësh ballë për ballë pjesën, me të tërën. Kështuqë, fati i një populli do jetë gjithmonë më shumë, se çdo lloj jete e individit. Këtu nuk bën përjashtim as Sokrat Buba. Veçse, sduhet harruar dhe tjetra: një popull sthotë dot asgjë, po nuk tha individi i tij përfaqësues”.

Libri duhet të ketë shumë elementë autobiografikë. A kishit frikë se mund të binit në një histori të rëndomtë?
“Kjo frikë është, kur nuk arrin që të rëndomtën, të zakonshmen, ta bësh letërsi. Duhet ditur një gjë: jo çdo rëndomësi ka brenda saj letërsi. Pra, ai që do të bëjë letërsi të mirëfilltë, duhet më parë të zgjedhë. Të kalojë në sitën e artit me dhjetëra ngjarje e persona jetësorë. Për të zgjedhur mes tyre brumin më të mirë. Nga ana tjetër, elementët biografikë, që të mos katandisen në një histori të rëndomtë, duhet t i shikosh në një spektër më të gjerë. Sa janë ata edhe të të tjerëve? Sa gjejnë rezonancë me një publik më të gjerë? Me një fjalë, sa jeta jote, do ngacmojë në njëfarë mënyre dhe jetën e të tjerëve”.

Pse shkruan Thanasi? Kur është koha e tij më e mirë për të shkruar?
“Ka shumë arsye, por unë do veçoja njërën: shkruaj, se nuk mund të rri pa shkruar. Shoh njerëz që mbyllen gjithë ditën nëpër klube dhe e di që e bëjnë këtë, ngaqë smund të rrinë pa shoqëri, pa muhabet e pa pirë. Ca të tjerë gdhihen e ngrysen nëpër lulishte, se nuk mund të rrinë pa luajtur letra e domino. E kështu me radhë. Pra, secili bën atë që nuk mund të mos e bëjë. Vijmë kështu te një prirje e domosdoshme, që më bën ti jap një përgjigje tjetër pyetjes suaj: shkruaj se letërsia vitet e fundit më është bërë domosdoshmëri. Kur nuk shkruaja rregullisht letërsi, mendoja për letërsi. Botimi i romanit të parë, veçanërisht i dyti fitues, i kanë përmbysur gjërat në favor të shkrimit rregullisht. Proza nuk mban me hatër askënd. Kërkon përkushtim të njëtrajtshëm. Tani e këtej, puna ime e vetëm do jetë letërsia. Kam edhe nxitjen dhe mbështetjen e familjes për këtë gjë, veçanërisht të gruas (qesh). Kohën më të mirë kam mëngjesin. Fle shpejt e çohem shpejt. Gjashta e mëngjesit më gjen në tavolinë”.

Faktet jetësore shpesh ngjajnë të ndërlidhura me faktet letrare, por kurrë ato nuk ndërhyjnë tej njëra-tjetra. Cili element ju mbajti larg përsëritjeve të thjeshta që e prishin romanin?
“Tani jemi te ai që quhet laboratori krijues i shkrimtarit. Dihet se lënda e parë e tij është fakti jetësor. Duke kaluar nëpër laboratorin krijues, ai bëhet fakt letrar. Pra, sesa t i shohim si elementë që japin e marrin me njëri-tjetrin, më e saktë, ndoshta do qe ti shihnim si vazhdimësi të njëri-tjetrit. Ajo që më mbajti larg përsëritjeve e teprimeve, besoj se ka qenë njëlloj aftësie seleksionuese e veshit tim. Është sikur dëgjojmë një këngë dhe një tingull stonon, ta vret veshin. Edhe letërsia ka këngën e saj, ritmin e saj të brendshëm e të jashtëm, që shumëkush mund të mos e ndjejë, por jo shkrimtari i mirë. Ashtu siç ka dhe diçka që nuk shkon. E që s është gjë tjetër, veçse ujë i tepërt në rrëfim. Kush se dallon këtë, nuk ka talent. Ndaj dhe ka dy kategori krijuesish: shkrimtarë të vërtetë dhe grafomanë”.

Interesant personazhi juaj Sokrat Buba. Ai shfrytëzon gjithçka për karrierën e tij. Si linjë e dytë, por që në fakt është e para, është dashuria e tij e pamundur për të fejuarën. Nuk arrin të realizojë asnjërën edhe pse është shumë i zgjuar. Pse i dhe atë fund këtij personazhi?
“Pak gjëra kam bërë unë, më të shumtat i ka bërë vetë Sokrati. Atë që bëra unë, është se e njësova me traditën më domethënëse të atij grupi njerëzish. Një traditë në përpëlitjet e fundit, vetvetiu dhe fundi i tij do qe i pashmangshëm. Shiko, ai e donte të fejuarën e vet, por njëkohësisht nuk mundej ta donte. E them këtë, pasi e kish të vështirë të përshtatej me kohët e reja. Ti fliste asaj që donte në emër, ti thoshte një fjalë të ëmbël, apo ti dhuronte një lule. Sokrat Buba simbolizon njeriun e ndjenjave të thella, por që fatkeqësisht i ka mbaruar koha. Në këtë kuptim. mund të thuhet se fundi i tij ishte i përcaktuar dhe i pashmangshëm”.

Ka shumë mozaik ngjarjesh e ndodhish, që ju i lidhni bashkë shumë qartë. A mendoni se mund ti kursenit disa dhe se romani mund të ishte pak më i mbledhur?
“Kjo nga shkrimtari mund të vërehet pas një pauze e kohe të caktuar. Nga një redaktor i mirë, nga një lexues i kualifikuar kapet aty për aty. Dhe meqë ky reflektim nuk ka ndodhur në asnjërin nga rastet, them se mozaiku është në rregull”.

Vajza e paracaktuar për martesë, do e dojë Sokratin vetëm në fund, kur e pllakosi fati i keq. Por kudo në romanin tuaj, fati del mbi çdo gjë. I ngjan pak veprave të antikitetit. Pse është kaq dominues fati te ju, prej rrjedhës së jetës suaj, apo është thjesht zgjidhje e romanit?
“As njera, as tjetra. Unë si person i besoj fatit, por nuk jam nga ata që e lë gjithçka në duart e tij. Pak a shumë, kështu sikur funksionojnë dhe personazhet e romanit. Ata kanë jetën e tyre, luftojnë e përpiqen në jetë, njëherazi i besojnë fatit. Veçse, një pozicionim i tillë nuk ka të bëjë as me rrjedhën e jetës sime personale, as me zgjidhjen që doja ti jepja romanit. Ka të bëjë me botëkuptimin dhe formimin e këtyre njerëzve në një moment kohe të caktuar. Një shkrimtar realist, nuk mund tu imponohet personazheve të vet. Mbetet besnik i zhbirimit të botës së tyre. I njohjes dhe skalitjes së saj me fjalën e shkruar”.

Ngërthimi i arumunëve në shtetin shqiptar, tregon nga ana tjetër dhe mbijetesën në sisteme shoqërore të ndryshme, por më shumë nga të gjitha, perceptimin e një ballkanasi ndaj jetës së tyre. E keni zgjedhur vetë kaq të vrazhdë pjesën tjetër që përballet me ardhacakët, që të tregoni luftën e tyre, apo ka qenë thjesht një zgjidhje romani për idenë tuaj?
“Zgjidhja e vetme e romanit ka qenë realiteti dhe idetë që të imponon ai. Prapë do këmbëngulja këtu. Besoj se nuk ka në roman asgjë të stisur, në kuptimin e një ndërhyrjeje artificiale. Dhe përplasja e të ardhurve me vendasit, në një fshat të Shqipërisë së poshtme, ka qenë një e vërtetë, pa synuar këtu vlera përgjithësuese, por duke theksuar vështirësitë e integrimit të njerëzve që vijnë nga botë të ndryshme. Dihet, ngulja e arumunëve në një vend është bërë pa fërkime, ndërsa në tjetrin nuk mund të mohohen ato. Unë kam shtjelluar rastin e fundit, jo vetëm se atë kam njohur, por edhe sepse ai përmban lëndën dramatike, pa të cilën smund të pretendohet art. Dhe se ka në mjaft aspekte rrezatim përgjithësues. Fjala vjen, dihet se pakica arumune, qoftë dhe në aspektin folklorik, është mbuluar me heshtje në kohën e diktaturës. Dihet gjithashtu, se diktatura lindi ca individë që barazoheshin me ligjin dhe këta pastaj, kontrollonin jetët e njerëzve. Këta fshikullon romani. Këta bëjnë që dhe përplasja të duket e ashpër”.

Cili ka qenë urimi më i mirë për ju, pas marrjes së çmimit kombëtar?
“Urime pati shumë, po për më të mirin do veçoja atë të ministres së Kulturës, zonjës Mirela Kumbaro: “Mirë se erdhe në botën e letrave të bukura!” – më tha ajo gjatë ceremonisë së dorëzimit të çmimit.
E kam pëlqyer shumë këtë botë, çështë e vërteta, por kur stimulohesh me diçka dhe arrin të japësh diçka, kjo botë bëhet akoma më e bukur”.

A keni pasur dyshime te vetja sa i përket shkrimit, keni menduar ndonjëherë që nuk ia vlente të shkruhej?
“Gjersa u shkëputa për një kohë të gjatë nga e shkruara, padyshim që kam pasur. Me ardhjen e demokracisë iu qepën të gjithë të shkruarës, mjaftonte të dinin gërmat e alfabetit. Dhe vetja në këtë marrëzi të përgjithshme, mu duk e tepërt. Që fillova të shkruaj më vonë, ishte dhe si kundërvënie ndaj asaj që po ndodhte e po ndodh me një intensitet të habitshëm. Të dukesha të paktën, pak më i “marrë” se të tjerët. Kështu po, ia vlente të shkruaja. Ky tip angazhimi, më dha dhe kurajën për të vazhduar”.

Çfarë planifikoni të bëni në kohën në vazhdim?
“Kam në dorë romanin e tretë, të cilin planifikoj ta botoj këtë vit. Njëherësh po ndjek nga afër e me shumë vëmendje edhe ecurinë e mëtejshme të “Sokrat Bubës…, që është botuar gjer tani në Amazonë të Amerikës, është përkthyer e pres të botohet në greqisht. Synoj të përkthehet në frëngjisht e rumanisht dhe jam duke bërë demarshe serioze për gjetjen e përkthyesve të përshtatshëm.
Redaktori im sidomos, po edhe miq të ndryshëm, më nxisin të shkruaj edhe tregime e novela, por unë një herë për një herë jam në dashurim të plotë me romanin”.

(d.b/BalkanWeb)