Shkrimtari Visar Zhiti vjen në një intervistë në “News 24” për romanin e tij më të ri, “Këpuca e Aktorit”. Libri nis me shembjen e Teatrit Kombëtar, siç nis intervista- për të vijuar me shembjen e “Prestige Resort”, sulmin ndaj Berishës dhe kujtimeve e rrëfimeve të shkrimtarit  për tre breza, në tri kohë dhe një shoqëri ku me shtetin nuk luhet.

“Kishte kaluar mesnata po pa zbardhëllyer ende, teatrin e shembën. Nën rrënoja kishte mbetur njëri nga aktorët. Në atë orë, bëheshin edhe pushkatimet. Se kush kishte thënë, apo ai vetë. Eskavatori i madh doli nga parku në rrethinë të kryeqytetit dhe me rrapëllima e gulçe, mori kthesën e bulevardit kryesor. Presat, para, ato të kohës së hekurt, vezullonin si thika të gjata prej dritave të herëpashershme, në shtyllat ndanë këmbësorëve pa njerëz, pa dëshmitarë. Në këtë orë bëheshin edhe pushkatimet”.

Nis kështu romani më i ri i Visar Zhiti, “Këpuca e aktorit” që është një sagë familjarëve sipas tij, por është edhe një sagë e vendit. Romani, nis me shembjen e Teatrit Kombëtar. Pse Teatri Kombëtar në nisje të veprës së Visar Zhitit?

Ndoshta e solli koha. Libri kishte më herët, por drama e shembjes së teatrit më goditi dhe më dukej se lidhej me atë shqetësim e gjakim që kisha duke shkruar librin. Është një ngjarje që diçka përcaktoi dhe kjo mendoj se ishte arsyeja e parë që një vend shemb teatrin e tij. Një vend me shumë drama. Një vend që i ka dramat  edhe nëpër rrugë. Një vend që është vetë teatër do thoja. Ndoshta në thellësi, apeli është që të mos ndërtojmë për të prishur,    por të ndërtojmë për të ndërtuar.  Një gabim nuk mund të rregullohet me një gabim tjetër më të madh.

Dhe ju tregoni në roman, që teatri nuk ishte vetëm teatri, teatri ishte edhe historia e tij, gjyqet komuniste që u mbajtën në 1945 kundër antikomunistëve dhe me shembjen e tij, në një farë mënyre u fashit e gjithë kjo, përtej të qenit  teatër i dramës, i tragjedisë, apo i komedisë. U bë një teatër  fateve njerëzore në Shqipëri.

Po ashtu është. Në vepër disa i dalin në mbrojtje teatrit, siç ndodhi në realitet ndërsa një pjesë janë për shembjen e tij për të pasur një teatër modern për një metropol.  Unë vetë isha me mendimin që duhej një teatër i ri, por jo me çdo kusht të prishej teatri ekzistues që mbart histori, që mbart mesazhe, që është vetë personazh, edhe teatër edhe personazh i historisë së kryeqytetit. Gati ishte në moshën e kryeqytetit. Ndodhën tërë ato ngjarje, siç thatë edhe ju. Nisi në kohën e mbretërisë, u përurua në kohën e pushtimit. Pati emrin “Kompleksi Skanderbeg”, dolën aktorë, diktatura në skenën e atij teatri nuk hipi aktorë por hipi intelektualë  personazh të gjallë të vërtetë si të pandehur, dh enjë trupë gjykuese të vërtetë ku Shqipëria po gjykonte të kaluarën e vet dhe po godiste traditën e saj. Në atë teatër u zhvilluar një histori e tërë,  erdhën aktorë të shquar, u vendos realizmi socialist, u dënuan aktorë, u dënuan regjisorë, aty ka qenë akademi, ka qenë lidhja e shkrimtarëve. Pas zhvillimeve të 90-ës pati prapë një histori. Në këtë kuptim mendoj se teatri në këtë roman është një metaforë, që duhej braktisur aq sa braktiset ajo që s’duhej dhe duhej ruajtur si një monument i kujtesës, si një monument i kulturës, si një dëshmi e vetë historisë së kryeqytetit por dhe të kombit.

Visar ju, e krahasoni orarin kur ndodhi, me orarin kur bëheshin pushkatimet. Pra në të gdhirë.  Ka pasur artistë e intelektualë që e kanë cilësuar si një Blitzkrieg ?

Zakonisht ashtu bëheshin pushkatimet. Pas mesnate, pa zbardhëllyer mirë. Ka ardhur vetvetiu një paralele e tillë, një tronditje e tillë. Mund të kishte marrëveshje. Shteti, klasa politike që drejton,  nuk duhet të jetë kundër vendit të vet, kundër popullit të vet. Duhet të jenë në një simbiozë, në një bashkëpunim, në një dashuri,  megjithëse duket shumë fjalë e madhe në raste të tilla.

Duhej pritur vendimi i gjykatës, që nuk u prit kurrë? 

Po s’kishte nevoje as për gjykatë, një marrëveshje. Njerëzit e donin- mbaje. Ka një histori, ka një kujtesë ka një histori- mbaje. Është i vogël, nuk bën- bëj një më të mirë se ai.

 Elementi i mospritjes  së vendimit të gjykatës,  të kujton pushkatimet pa gjyq, siç bëheshin në fakt gjatë regjimit komunist, ku është një pjesë e shtratit historik të veprës suaj.

Mendoj se është kuptuar drejt. Unë jam për, dhe e përsëris prapë, se mbase romani nuk është ai që mendoj unë se ka mendimet e personazheve, dhe të ikën në një drejtim që nuk e ndal dot. Unë si lexues, jo si autor- them se duhet të ishin marrë vesh. Ai mund të ishte, duke u bërë tjetri më i mirë siç shpresohet, dhe pse nuk ka nisur.

Kur regjimi komunist ra në ‘90-ën, ju ishit në një moshë tjetër dhe prisnit lirinë, si shumë të tjerë.  Ka tri dekada, dhe duket se liria nuk ka ardhur, në formën që qytetarët dhe intelektualët shqiptarë e prisnin. Vetëm një javë më parë, ne ishim dëshmitarë të shembjes së një hoteli, po ashtu, pa pritur vendimin e gjykatës,  pa një marrëveshje, pa paralajmërim.

Ndoshta është shpjeguar edhe në libër, kjo që po flasim. Unë ngul këmbë që të mos ndërtojmë për të prishur. Të ndërtojmë për të mirën e atij që e ndërton dhe gjithkujt që do bashkëpunojë  ose do ketë të bëjë me të. Në këtë mënyrë, e përsëris atë që thashë më parë, se nuk duhet të  korrigjojmë një gabim duke bërë një gabim më të rëndë se ai. Unë vë re se Shqipëria aktuale e korrigjon veten me gabime më të rënda. Në këtë drejtim ne duhet të mësojmë shumë dhe duhet të veprojmë shumë. Duhet të bëjmë më të mirën e përbashkët. Kujtoj një thënie të një filozofi bashkëkohor francez, Andre Glucksmann, i cili thotë se “askush nuk ka të drejtë që të mirën e vet t’ia imponojë të tjerëve, por ama të gjithë së bashku duhet të merremi  vesh se çfarë është e keqja”. Në  këtë drejtim ne sikur i kemi ndarë gjërat që e mira jote, nuk është e mira ime. E keqja ime, nuk është e keqja jote.

Kështu e patë, apo si e patë shembjen e Prestige Resort një javë më parë, çka shtyu, edhe intervistën tonë?   

Unë nuk jam për shembjet, nuk jam për  revolucionet. Unë i besoj shumë natyrës. Me evolucion të bëhet ajo që duhet.

Ju keni qenë ministër i Kulturës në vitin 2013, i mandatuar nga ish-kryeministri Berisha, i cili së fundmi pati një sulm në një protestë. Si e patë këtë, si intelektual ose si ish ministër i tij, gjestin dhe atë që ndodhi ditën që në Tiranë mbahej samiti i BE?

Jo vetëm si ish ministër i tij.   Nuk ka  nevojë të kesh qenë ministër i tij për ta ndjerë që ajo ishte e turpshme, e frikshme, kriminale.  Nuk mund të përdorësh dhunë kundër asnjë qytetari, jo më ndaj një lideri që ka mbështetje, që ka pasues. Ishte absolutisht e rëndë dhe e dënueshme.

Libri juaj është një sagë familjare por edhe një letër dashurie për familjen e ndarë në tri  brezni dhe tri kohë. Pse kjo strukturë? Kishit nevojë që të përfshinit, të jepnit historinë e Shqipërisë në një shekull, apo është një zgjedhje artistike, për të përcjellë një histori nga një shkrimtar?

Tani që ju po thoni këtë gjë, mua më duket se të gjitha këto që thatë ishin arsye për ta shkruar, por asnjëra më vete- të gjitha së bashku po, në mënyrë të pakuptueshme. Ndoshta në zanafillë ishte dëshira për të shkruar një monodramë për një aktor province, duke pasur parasysh tim atë, i cili ishte aktor në estradën e Lushnjes. Pastaj kaloi dhe u bë një roman që unë nuk  doja të ishte voluminoz. Por ata që e kanë lexuar, qoftë redaktori Luan Topçiu, qoftë shkrimtari i ri Andreas Dushi, nuk panë asgjë të tepërt. Ideja  për të rrëfyer historinë e jetës tënde më pëlqeu që të jetë një aktor se në një farë mënyrë që të gjithë jemi aktorë që na besohet një rol, qoftë edhe në mënyrë divine. Apeli i brendshëm është cilin rol zgjedh, për çfarë je shënjuar, për keq a për mirë. Realiteti me dëftoi se nuk mjaftonte një kohë për ta përçuar këtë gjë. Më doli koha e mbretërisë kur kishte dëshirë për një teatër por nuk kishte teatër. Drama shqiptare qe e thënë të ishte rrugëve. Erdhi diktatura që ndërtoi teatrin, krijoi aktorin profesionist po s’kishte liri., nuk kishte teatër e art të pavarur por art në shërbim të një diktature dhe kjo ishte e rëndë

Dhe mbase një prej mësimeve që marrim nga romani juaj, ose një prej frazave që ka mbetur në mendje gjatë leximit të tij, jo vetëm për aktorët por edhe qytetarët aktorë, do ishte fraza se “me qeverinë nuk luhet”. Në asnjë kohë.  

Po, është mendimi i një personazhi, siç flasin njerëzit që qeveria të bën gjëmën. Qeveria edhe kur është e dobët është e fortë. Është një mentalitet, një mendësi e personazhit, me qeverinë nuk luhet se është qeveria që luan me ne.  Pra nuk duhen përplasur dy lojëra. Qeveria del nga populli i vet, duhet të jetë në shërbim të popullit të vet.

Parimisht?   

Po, parimisht, por është edhe e mundur të ndodhë. Ku ka demokraci të konsoliduar, nuk ndihet qeveria kundër jo se nuk bën gabime, por qytetari nuk e ndjen, kundër e ndjen si mbështetje apo si zgjidhje, apo  e votuar prej tij. Kam përshtypjen se ne shqiptarët kemi një shekull që qeverinë e ndjejmë kundër. Nuk duket si e bërë për ne, por kundra nesh. Si diçka tjetër jo si pjesë e jona.  Dhe dalim në atë që çdo popull ka qeverinë që meriton e çdo qeveri ka popullin që meriton.

Dhe përkundër një qeverie, ju vini Hektorin. A është Hektori, thjeshtë një emër për personazhin që personifikon babain, a është Hektori princi trojan që i kundërvihet sistemit, sepse hektari është personazhi kryesor dhe filli lidhës i romanit?

Ndoshta si fillim më erdhi ky emër që i ngjante personazhit real që kisha  në mendje. Ka një rrënje, i bashkon fjala hekur. Pastaj Hektor është edhe një figurë interesante. Në “Iliadën” e Homerit, është ai që u zvarrit dhe i doli përballë, egërsisë së Akilit, dhe personazhi im ka një lloj zvarritje në jetë.

Edhe për metaforën që ka emri i një princi trojan në një shoqëri autoritare?

Jo në këtë kuptim. Është një njeri që do t’i qëndrojë të keqes. Shpesh duke u bërë pjesë e saj se s’ka rrugë tjetër. Ndaj mbase më tërheqëse ishin zvarritjet që ju bënë Hektorit, kufomës së tij, ngaqë në diktaturë njeriu ndihej si kufomë.

Pa dashur të zbuloj brendinë e romanit, kam parë që ka disa personazhe,  që janë të njohur ose identifikohen nga publiku, disa ju nuk i fshihni, si diktatori?

Po, ai është me emrin e tij, është edhe Nënë Tereza, është Mithat Frashëri.

Është Gjergj Fishta, dhe Maks Velo, që nuk është me emrin Maks Velo. 

Po është Fishta. Është Maksi, një arkitekt, sigurisht atë do kem pasur parasysh, me dashje pa dashje.

Dhe keni dashur të vini në roman, të mirën dhe të keqen, brenda një strukture e një sistemi, krejt të mbyllur, ku ishte një marionetë dhe përpiqeshe t’i shpëtoje rolit që të ishte dhënë por mundeshe maksimumi të ndërroje rol, por jo të ishe vetja. Si e keni bërë zgjedhjen e personazheve?

Si zanafillë ishte monodramë për një  aktor, pastaj u ndje nevoja e tjetrit, doli origjina, babai, vazhdimi që është vajza. Duke u përzierë personazhet e  krijuar me ata realë, në thellësi mbase do të thotë se secili është i denjë për të qenë edhe personazh.

Në një vepër që në një farë mënyre shpalos 100 vjet pa vetmi?

Por, kur i llogarita, tre breza shkojnë më shumë se 100 vjet. Ky është roman, nuk bëj histori, por është histori e shqiptarëve që unë e kam njohur.

Por është edhe një mënyrë për të mbajtur gjallë kujtimin e disa figurave,  që e kanë shënjuar historinë e Shqipërisë, përmes shembullit të tyre, gjurmës që kanë lënë, që kanë treguar që shqiptari mund të dijë të jetë edhe ashtu, si Maks Velo, si Musine Kokalari, si djali i Butkajve, si Mithat Frashëri, që përmes kontributeve personale, u munduan, u përpoqën dhe lanë gjurmë të një Shqipërie tjetër, përmes një librarie, përmes zërit që shpesh i ka kushtuar shumë, siç i kushtoi Musine Kokalarit. Pra zëri i lire, ka kostot e veta?

Ashtu është. Ndaj të njëjtin mendim me ju. Ky është edhe qëllimi që njerëzit në skenën e vërtetë të jetës, kanë një rol dhe një mundësi e këtë ta përdorin për mirë, në shërbim të vetes dhe të të tjerëve, që do të thotë edhe të vendit.

Shpesh duke sakrifikuar edhe veten? 

Natyrisht. Për të realizuar veten ndonjëherë do të humbësh edhe veten.  Ne kemi legjendën e famshme të Rozafës, që për vazhdimësinë për jetën, u muros. Në një farë mënyre ky fat e ka ndjekur Shqipërinë, duke murosur vetveten për të vazhduar.

Që është një metaforë shumëplanëshe, nëse ne e shohim edhe si një metaforë të besës së vëllezërve, por edhe të tradhtisë, si edhe të sakrifikimit të më të dobëtit, mbase, ka shumë mënyra se si mund ta shohim?

Nuk besoj, nuk besoj se është sakrifikuar më i dobëti. Nënë Tereza thoshte se forca ime është të dobësia ime. Ndonjëherë ata që duken më të fortit, janë më të dobëtit. Dhe ata që na duken më të dobët, janë më të fortë. Është si puna e barit që arrin të çajë edhe betonin në trotuarin e gurtë. Në këtë drejtim bari është më i përjetshëm se betoni. Ajo që na duket e dobët mund të jetë përjetësia e ajo që na duket e fortë janë totalitarizmat që bien, që janë të panevojshme për njerëzimin.

Dhe mes këtyre të dobëtëve mund të shohim personazhe si Shpëtim Gina, Kasem  Trebeshina?

Shpëtim Gina është real. Është dramaturg që është zhdukur, vrarë në mënyrë misterioze.

Po. Dhe është një homazh për të?

Po, është personazh i vërtetë me emrin e tij të vërtetë në roman.

Dhe ka një tjetër personazh si Kasem trebeshina që vjen me antikonformizmin e tij?

Po meqë ishte një mjedis aktorësh, dramaturgësh, më erdhi në ndërmendje, fati i Kasem Trebeshinës, i cili ka shkruar drama, dhe nga partizan, nga themelues i Sigurimit të shtetit, që do të kthehej në dëm të vendit. Ai u çua të studiojë në Peterburg, atëherë Leningrad dhe atje sipas hulumtimeve të mia, u bë problem sepse e ndjente ngushtë realizmin socialist dhe kundërshtonte duke thënë se të gjitha veprat janë dalë nga Rusia e Sovjetikët dhe ka edh e bota perëndimore dhe e përjashtojnë nga shkolla si të çmendur dhe e sjellin në një vend që është më i çmendur se ai.

Romani, për shkak të historisë suaj familjare, përpiqet t’i bëjë homazh personazheve që si ju që për shkak të sistemit e kohës, nuk kanë mundur të jetojnë jetën e tyre, ndonëse disa mund të jenë dëmshpërblyer, por…

Dëmshpërblimi është të dëmshpërblesh Shqipërinë se një njeri të veçantë nuk e dëmshpërblen dot. Çfarë do t’i  bësh fatit të tij? Ato vite burgu, apo atë që është pushkatuar, si do ta dëmshpërblesh.   Dëmshpërblimi është të dëmshpërblesh Shqipërinë, ky është apeli. Mendoj se është një rrëfim emocional për një shoqëri.

A ndjeheni i pakuptuar ju dhe grupimi shoqëror që përfaqësoni sepse e kaluara është e pakuptuar ose e fshehur?

Është e fshehur, sepse ajo ëndërr që kishim, për një Shqipëria europiane është grabitur, përvetuar e braktisur dhe Shqipëria vuan jo moskuptimin por harresën e qëllimtë duke i hequr një fill të rëndësishëm europian por duke i qëndruar besnik në mënyrë tragjike një fataliteti, një dogme, një ideali dhe në mënyrë ta pakuptuar që ka qenë kundër nesh e kundër kombit. Ndaj jemi viktima të vetes. Ndoshta kjo erdhi se Shqipëria spati fitimtarë ne 90-ës dhe duke mos pasur fitimtarë nuk e ndëshkoi të shkuarën e saj, e përdori dhe i dha hulli ndryshe. Ëndrra u përvetësuar nga ata që ishin kundër saj. Një demokraci e përçudnuar.

Një teatër i ri?

Një teatër pa teatër. Një lojë. Pa dashur të mohoj ndryshimet e mira.

Në këtë 70-vjetor, si e sheh Visar Zhiti jetën e tij?

Një jetë si e shumë shqiptarëve që ka drama, dhembje, ka humbje, ka tragjedi. Ndoshta ka edhe arritje, patjetër edhe gëzime, mbase për gjurmë për mirë.

Si ia ka dalë Visar Zhiti të ngrihet pas çdo rënie?

Është natyra njerëzore që kërkon normalen, jetën, gëzimin. Njeriu ka lindur për mirë, duhet ta gëzojë jetën. Madje amerikanët e kanë edhe në kushtetute që njeriu duhet të jetë i lumtur.   Mbase është instinkti, forca e çdo njeriu për të jetuar më të mirën si ai zogu që mbledh fije bari për të ndërtuar folenë. Mbase jo më kot njeriu është krijuar nga balta.

Ndaj vendosët të braktisnit Shqipërinë?

Nuk kam braktisur asgjë. Mund të jem braktisur. Jetojmë në një kohë që mund ta bartësh shtëpinë tënde kudo, pa ikur. Në këtë kuptim i mbarova gjithë punët këtu. Isha e drejta ime të kem kudo.

I urojmë suksese librit “Këpuca e aktorit”!

Faleminderit. Qoftë një këpucë që nuk do t’i dhembë këmba askujt, nëse e mbath.

Për t’u bërë pjesë e grupit "Balkanweb" mjafton të klikoni: Join Group dhe kërkesa do t’ju aprovohet menjëherë. Grupi Balkanweb
Etiketa: