“Liri për njerëzit, pavarësi për kombet”. Kjo ishte motoja e etërve që themeluan shtetin modern të Azerbajxhanit. Këtë vit, populli i Azerbajxhanit feston përvjetorin e njëqindtë të republikës së parë demokratike në Lindjen Muslimane-Republika Demokratike e Azerbajxhanin, (ADR).
Lëvizja kombëtare që u formua në fund të shekullit 19 dhe fillimi i shekullit të 20-të, luajti një rol vendimtar në themelimin e ADR-së.
Deklarata e pavarësisë kishte treguar qartë vullnetin e popullit të Azerbajxhanit për të jetuar si një komb i pavarur. Themelimi i ADR ishte përfundimi logjik i lëvizjes kombëtare, e cila bashkonte në vetvete shtresa të ndryshme të shoqërisë së Azerbajxhanit dhe rënien e regjimit carist në Rusi. Revolucioni i vitit 1917 çoi të gjitha pjesët e Perandorisë Ruse, përfshirë atë jugore ku ndodhej Azerbajxhani, në kaos dhe turbullira. Kjo ishte koha kur njerëzit e Azerbajxhanit morën qëndrimin parimor për të zotëruar shtetin e tyre.
Së pari, përfaqësuesit e tre kombeve të Kaukazit Jugor shpallën Republikën Federative Demokratike të Trans Kaukazisë më 22 Prill 1918. Pas një muaji, më 26 maj 1918, kjo njësi ra. Më 27 maj 1918, fraksioni musliman (azerbajxhanas) i Sejmës Transkaukaziane (Parlamenti) në Tbilisi u formua në Këshillin Kombëtar të Azerbajxhanit dhe ndërmori funksione të përkohshme parlamentare.
Të nesërmen, Këshilli Kombëtar miratoi Deklaratën e Pavarësisë, e cila shpalli krijimin e Republikës së pavarur Demokratike të Azerbajxhanit. Deklarata e përbërë nga gjashtë klauzola u bë Akti i parë Kushtetues në historinë e Azerbajxhanit, si dhe afirmoi shtetësinë e Azerbajxhanit në formën e një Republika Demokratike. Deklarata e Pavarësisë theksoi sovranitetin, territorin, republikën demokratike, marrëdhëniet miqësore me të gjithë, veçanërisht me vendet dhe shtetet fqinje, të drejta të plota civile dhe politike për të gjithë qytetarët, pavarësisht prej origjinës etnike, fesë, klasës, profesionit ose gjinisë, duke inkurajuar zhvillimin e lirë të të gjitha nacionaliteteve që banojnë në territorin e saj. Në këtë drejtim, këto parime ishin shumë hapa përpara disa vendeve perëndimore.
Republika Demokratike e Azerbajxhanit ishte mjaft lart në nivelin e demokracive tradicionale evropiane sipas strukturës së saj politike, hapave të ndërmarra në procesin e ndërtimit të shtetit, si dhe nivelin e objektivave dhe qëllimeve përfundimtare.
Parlamenti i Parë Azerbajxhanit ishte një tregues unik i traditave të multikulturalizmit në Azerbajxhan
Pas shpalljes së pavarësisë, qeveria e parë kombëtare u formua dhe më 30 maj 1918 vendet kryesore të botës u njoftuan zyrtarisht për themelin e ADR. Deri në fund të atij viti, më 7 dhjetor 1918 u mbajt seanca inauguruese e Parlamentit të Azerbajxhanit. Ky ishte një parlament i parë që u formua në parimet demokratike të asaj kohe në të gjithë botën myslimane. Parlamenti përbëhej nga 120 persona, të cilët përfshinin përfaqësues jo vetëm të partive të ndryshme politike, por edhe të grupeve kryesore etnike që jetonin në Azerbajxhan.
Ky fakt është një tregues i rëndësishëm i ekzistencës së traditave të multikulturalizmit në Azerbajxhan. Për herë të parë të gjithë qytetarëve të Azerbajxhanit u ishin dhënë të drejta të barabarta pavarësisht nga statusi shoqëror, gjinia dhe feja. Gratë fituan të drejtën për të votuar në baza të barabarta me burrat, më herët se në disa vende të Evropës dhe Shteteve të Bashkuara. Gjithashtu duhet të përmendet se qeveria e ADR-së u përmbahet parimeve laike. Laicizmi ishte një nga synimet themelore të qeverisë së re. Pavarësisht nga feja, kombësia dhe pikëpamja politike, të gjithë qytetarët e ADR-së kishin të njëjtat të drejta.
Parlamenti i ADR-së kishte lënë një gjurmë të rëndësishme në historinë e shtetësisë së Azerbajxhanit në përgjithësi dhe kulturën parlamentare në veçanti, me përvojën e saj të çmuar të një ndërtimi të një shteti të pavarur dhe një numri të dokumenteve legjislative shumë profesionale.
Parlamenti kishte miratuar një numër ligjesh dhe dekretesh jashtëzakonisht të rëndësishme në frymën e parimeve të paraqitura në Deklaratën e Pavarësisë dhe duke marrë parasysh gjendjen historike në detyrë. Ligjet dhe dekretet e miratuara kryesisht synonin mbrojtjen e pavarësisë së vendit dhe integritetit territorial, respektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe krijimin e shtetit demokratik të bazuar në sundimin e ligjit dhe ndarjen e pushteteve.
Pavarësia e Republikës Demokratike të Azerbajxhanit ishte “de facto” e njohur nga Konferenca e Paqes e Parisit
Funksionimi në një situatë shumë të komplikuar dhe të tensionuar në vend dhe ndërkombëtar të fazës përfundimtare të ndarjes së re të botës si rezultat i Luftës së Parë Botërore nga njëra anë dhe rrezikut të përtërirë të pushtimit të vendit nga ana tjetër, Qeveria e Azerbajxhanit i kushtoi një pjesë të madhe të vëmendjes dhe burimeve të saj për ruajtjen e pavarësisë kombëtare. Edhe pse ADR ekzistonte për më pak se dy vjet, qeveria e saj arriti suksese të konsiderueshme.
Një nga arritjet më të rëndësishme të ADR ishte njohja “de facto” e pavarësisë së saj në Konferencën e Paqes të Parisit. Për të parandaluar ndërhyrjen e jashtme, ADR po përpiqej me përpjekjet e saja për arritjen e njohjes ndërkombëtare. Delegacioni i udhëhequr nga shtetari i shquar Alimardan Bey Topchubashov shkoi në Paris me këtë qëllim kryesor. Megjithatë, pjesëmarrja e tyre në Konferencën e Paqes në Paris nuk ishte e lehtë.
Së bashku me përfaqësuesit e disa kombeve të ish-Rusisë Cariste, delegacioni i Azerbajxhanit gjithashtu refuzoi të marrë pjesë në Konferencën e Paqes të Parisit. Duke u bashkuar me përpjekjet e tyre, përfaqësuesit e të gjitha këtyre kombeve nënshkruan një memorandum të shkruar nga Alimardan Bey Topchubashov, dhe ia paraqitën Komisionerit të Lartë Britanik në Stamboll. Vetëm pas 3 muajve të luftës, delegacioni i Azerbajxhanit mundi të mbërrinte në Paris, në prill 1919.
Delegacioni i Azerbajxhanit në Konferencën e Paqes të Parisit po synonte të merrte mbështetjen e bashkësisë botërore. Delegacioni i Azerbajxhanit kishte arritur të takonte Presidentin e SHBA, Woodrow Wilson më 28 maj 1919. Kreu i delegacionit të Azerbajxhanit, A. Topchubashov i dorëzoi presidentit Wilson kopjen e memorandumit që u paraqit në Konferencën e Paqes të Parisit.
Më vonë Woodrow Wilson përmendi në kujtimet e tij se ai kishte takuar një grup shumë të nderuar zotërinjsh nga Azerbajxhani, të cilët kishin folur të njëjtën gjuhë që kishte në lidhje me idealet, konceptet e lirisë, të drejtës dhe të drejtësisë.
Më 11 janar 1920, Këshilli i Lartë i Fuqive Aleate de facto njohu pavarësinë e Azerbajxhanit. Edhe pse delegacioni mundi të arrinte njohjen de facto pavarësisht vështirësive, fatkeqësisht ADR u përmbys nga pushtimi bolshevik më 28 prill 1920.
Pavarësisht të gjitha pengesave, ADR kishte arritur të mbronte interesat kombëtare dhe të bindte bashkësinë botërore në angazhimin e saj ndaj parimeve demokratike dhe bashkëjetesës paqësore me të gjithë njerëzit dhe shtetet. Me themelimin e parlamentit të parë në Lindjen Myslimane dhe njohjen në Konferencën e Paqes në Paris, qeveria e ADR-së demonstroi aspiratën e saj për të qenë një pjesë e pandashme e botës demokratike.
Puna e rëndësishme e qeverisë së ADR-së la gjurmë të paharrueshme në historinë e shtetësisë së Azerbajxhanit dhe në kujtimin e popullit të Azerbajxhanit. Sot, Azerbajxhani kujton me mirënjohje të pafund Mammad Amin Rasulzade, Alimardan Bey Topchubashov, Fatali Khan Khoyski, Nesib bey Yusifbeyli, Memmed Hesen Hacinski dhe shumë baballarë të tjerë themelues të ADR-së, të cilët nuk ishin vetëm burrështetas të talentuar dhe diplomatë të aftë, por gjithashtu njerëz të përkushtuar që donin të shihnin vendin tonë të pavarur dhe pjesë të botës sovrane.
Azerbajxhani rivendosi përsëri pavarësinë e saj në vitin 1991
Megjithëse Republika Demokratike e Azerbajxhanit nuk mund të arrinte plotësisht qëllimet e saj për shkak të agresionit që iu nënshtrua, ideja e pavarësisë që ajo e themeloi në mendjet e popullit tonë nuk u harrua kurrë.
Politika e suksesshme e Heydar Aliyev, udhëheqësi kombëtar i Azerbajxhanit, ishte një faktor kyç në rimëkëmbjen e kujtesës historike dhe kulturore të popullit tonë, në zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare, në forcimin e ëndrrave të pavarësisë në dritën e ideologjisë së Azerbaixhanizmit dhe në duke e bërë përsëri pavarësinë një realitet.
Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, njerëzit e Azerbajxhanit që rikthyen pavarësinë e shtetit në vitin 1991, përdorën traditën e pasur të shtetësisë së ADR dhe krijuan Republikën e pavarur të Azerbajxhanit në bazë të kësaj trashëgimie historike.
Deklarata e Pavarësisë së Republikës Demokratike të Azerbajxhanit
28 maj 1918
Azerbajxhani është komb plotësisht sovran; ajo përbëhet nga pjesët jugore dhe lindore të Transkaukazisë nën autoritetin e popullit të Azerbaixhanit.
Është vendosur që forma e qeverisjes së shtetit të pavarur të Azerbajxhanit është një republikë demokratike.
Republika Demokratike e Azerbajxhanit është e vendosur të krijojë marrëdhënie miqësore me të gjithë, veçanërisht me vendet dhe shtetet fqinje.
Republika Demokratike Azere garanton të gjithë qytetarët e saj brenda kufijve të saj të drejta të plota civile dhe politike, pavarësisht prej origjinës etnike, fesë, klasës, profesionit apo gjinisë.
Republika Demokratike e Azerbajxhanit inkurajon zhvillimin e lirë të të gjitha kombësive që banojnë në territorin e saj.
Deri në mbledhjen e Asamblesë Kushtetuese të Azerbajxhanit, autoriteti suprem mbi Azerbajxhanin i nënshtrohet një Këshilli Kombëtar të zgjedhur universalisht dhe qeveria e përkohshme është përgjegjëse para këtij Këshilli.
Nga Eldar Aliyev, Charge d’Affaires a.i. Embassy of Azerbaijan
