Kërcënimet e bëra ndaj udhëheqësve të Iranit nga kryeministri i Izraelit, Benjamin Netanyahu, dhe Presidenti Trump, kanë ngritur mundësinë e ndryshimit të regjimit. Nuk do të ishte hera e parë që një qeveri në Teheran është rrëzuar me ndihmën e forcave të jashtme.
Një grusht shteti i nxitur nga Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe rrëzoi kryeministrin Mohammed Mossadegh më shumë se 70 vjet më parë — një moment vendimtar në historinë e shekullit të 20-të të Iranit.
Izraeli thotë se po sulmon tani për të parandaluar Iranin të zhvillojë një armë bërthamore. Në vitin 1953, ishte nafta ajo që i motivoi fuqitë e jashtme të ndërhynin.
New York Times bën një vështrim mbi grushtin e shtetit të vitit 1953, i cili pati një ndikim të madh në Lindjen e Mesme dhe më gjerë, i cili ende gjen jehonë tek iranianët sot:
Kush ishte Dr. Mossadegh?
Shumë iranianë e konsiderojnë Dr. Mossadegh si një hero nacionalist të shekullit të 20-të dhe dikë që në fakt sakrifikoi veten për vendin e tij.
Ai lindi në vitin 1882 në një familje të shquar politike në një kohë kur Irani, i njohur edhe si Persi, sundohej nga dinastia Qajar. Ai studio në Paris dhe mori një doktoraturë në drejtësi në Zvicër përpara se të kthehej në Iran dhe të shërbente si ministër dhe guvernator në vitet 1920.
Në vitin 1925, Reza Pahlavi, një udhëheqës ushtarak dhe politikan, rrëzoi dinastinë Qajar dhe u bë shah, ose mbret. Dr. Mossadegh kundërshtoi ngjitjen në fron të Reza Shah, duke pasur frikë, ndër të tjera, se kjo do të dobësonte sundimin e brishtë të ligjit në vend, dhe u burgos.
Në vitin 1941, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Britania dhe Bashkimi Sovjetik pushtuan Iranin dhe e detyruan Reza Shah-un të largohej nga pushteti në favor të djalit të tij, Mohammed Reza Pahlavi.
Dr. Mossadegh u bë anëtar i Parlamentit dhe u cilësua si hero nga shumë njerëz në Iran për fjalimet e tij mbi të këqijat e kontrollit britanik mbi industrinë e naftës në Iran.
Në vitin 1951, kur Parlamenti iranian votoi për të shtetëzuar industrinë, shahu emëroi Dr. Mossadegh si kryeministër. Megjithatë, ai nuk arriti të arrinte një kompromis për naftën dhe, ndërsa Britania negocioi me Iranin, ajo fitoi gjithashtu mbështetjen e kompanive kryesore të naftës në vendosjen e një bojkoti efektiv global ndaj naftës iraniane.
Pse nafta kishte kaq shumë rëndësi në Iran?
Irani ishte një prodhues i rëndësishëm i naftës në gjysmën e parë të shekullit të 20-të, dekada para shteteve të tjera të Gjirit, përfshirë Arabinë Saudite.
Kjo naftë u bë veçanërisht e rëndësishme për perandorinë britanike, veçanërisht gjatë luftërave botërore, dhe sigurimi i burimeve të naftës në Lindjen e Mesme u bë një përparësi kryesore për qeveritë perëndimore. Qeveria britanike fitoi një aksion kontrollues në kompaninë Anglo-Persian Oil, e cila më vonë u bë British Petroleum dhe tani është gjigandi i energjisë BP.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Britania e akuzoi Reza Shahin se ishte pro-gjerman, duke kërcënuar potencialisht aksesin në naftën iraniane.
Megjithatë, pas luftës, pyetja se kush duhet të kontrollojë burimet e naftës së Iranit dhe si duhet të ndahen të ardhurat e tij, nxiti gjithnjë e më shumë nacionalizmin iranian.
Çfarë ndodhi gjatë grushtit të shtetit?
Ngjarjet që lidhen me grushtin e shtetit që rrëzoi Dr. Mossadegh ndodhën gjatë disa javësh në gusht të vitit 1953. Fillimisht, The Neë York Times e paraqiti atë si një veprim të ndërmarrë nga ushtria për të rivendosur në pushtet shahun, i cili kishte ikur në mërgim disa javë më parë.
Por dokumentet e CIA-s kanë konfirmuar që atëherë se inteligjenca amerikane dhe britanike planifikuan dhe financuan grushtin e shtetit nën emrin e koduar amerikan Operacioni Ajax, nga frika se Irani dhe fushat e tij të naftës mund të binin në duart e komunistëve.
Cila është trashëgimia e grushtit të shtetit?
Pas grushtit të shtetit, kompanitë britanike dhe amerikane të naftës rifilluan operacionet e tyre. Dr. Mossadegh u dënua me burg dhe më pas u mbajt në arrest shtëpiak deri në vdekjen e tij në vitin 1967.
Grushti i shtetit e riktheu shahun në pushtet dhe ai sundoi si një monark dhe autokrat pro-perëndimor, relativisht miqësor me Izraelin, duke kryesuar një regjim që u shoqërua me shtypje brutale.
Revolucioni iranian i vitit 1979 e detyroi shahun të shkonte në mërgim dhe solli një teokraci të hidhur anti-Shtetet e Bashkuara dhe anti-Izrael.
Ngjarjet e vitit 1953 nxitën gjithashtu dyshime të thella në Iran dhe më gjerë në lidhje me ndërhyrjen perëndimore. Në të njëjtën kohë, Dr. Mossadegh u bë një figurë e rëndësishme për lëvizjet antikoloniale në Afrikë dhe Azi.
(BalkanWeb)
