Nga: ELVIS ZAIMI

Kushtetuta është ligji themeltar i shtetit-jus solis, madje disa do të guxonin të thoshin edhe i kombit-jus sanguinis. Ajo përcakton formën e qeverisjes, të drejtat dhe detyrimet e ndërsjella ndërmjet qytetarëve dhe atyre që kanë përgjegjësinë për t’i qeverisur, si dhe është në origjinë të sistemit ligjor të vendit. Ndonëse thuajse çdo shtet në botë ka një tekst juridiko-politik të emërtuar “Kushtetutë”, jo të gjitha vendet kanë një qeverisje kushtetuese, domethënë ekziston vetëm një numër i vogël vendesh, të cilat kanë një sistem qeverisjeje, ku ligji themeltar, i cilësuar si “Kushtetutë”, siguron realisht kufizime në ushtrimin arbitrar të pushtetit politik, duke mbrojtur efektvisht të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si dhe duke i ofruar individit “strehën mbrojtëse” nga ushtrimi arbitrar i pushtetit publik. Në Amerikën Latine, vende si Brazili, pasi fitoi pavarësinë nga Portugalia në 1822, pati gjithsej 22 kushtetuta, por ky vend përbën një shembull të qartë për të ilustruar idenë sesi racionalizmi formal i tekstit të një kushtetute, i mishëruar edhe nga fjalët e shkruara në flamurin e këtij vendi “Rend dhe progress” është i dështuar, nëse faktorë jashtë kontekstit juridik pengojnë vënien në zbatim të një qeverisjeje autentike kushtetuese.

Amendamentet kushtetuese krijojnë një sistem të ri ligjor për Shqipërisë, me struktura dhe një perspektivë të ndryshme institucionale për gjyqësorin, duke synuar rivendosjen e funksionit të tij jetik për shtetin e së drejtës, të kompromentuar nga korrupsioni, paaftësia profesionale dhe fryma e korporatizmit dhe trafiqeve të paligjshme të influencës. Por, sistemet ligjore në vetvete janë të paafta ta mbajnë shoqërinë të bashkuar rreth disa vlerave themelore. Ato janë tradita si të gjitha traditat e tjera të shoqërisë dhe kombit tonë dhe si të tilla janë detyruese për qytetarët dhe agjentët qeverisës, përsa kohë këta të fundit zgjedhin t’u binden atyre. Fakti i bindjes së kushtetutës është i ngjashëm me atë të bindjes ndaj çdo tradite tjetër kombëtare dhe shoqërore – ai ka një dinamikë historike. Thënë ndryshe, kushtetutshmëria kërkon më shumë sesa një kushtetutë të shkruar më së miri. Të pasurit e një “kulture kushtetutshmërie” është një akt i qëllimshëm vullneti, e cila përveç vullnetit të qytetarëve dhe të atyre që qeverisin, varet pjesërisht nga kushtet e favorshme historike, ekonomike dhe shoqërore. Çdo hulumtim në lidhje me këto të fundit, sipas studiuesit. Ratnapala, pashmangshmërisht do të në çojë në fushën e shkencave shoqërore. Sipas autorit Augusto Zimmerman, “nëse bota do të shkatërrohej sot dhe arkeologët e së ardhmes do të zbulonin vetëm Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara dhe të republikave të Amerikës Latine, ka shumë mundësi që ata të arrinin në përfundimin se konstitucionalizmi ishte shumë më i zhvilluar në Amerikën Latine se sa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës”. Nëse për konstitucionalizmin amerikan “presidencializmi” ka nënkuptuar zhvillimin e një sistemi “kontrollo dhe ekuilibro” (check and balance), për konstitucionalizmin e republikave presidenciale të Amerikës Latine, ai ka nënkuptuar një model qeverisjeje të përqendruar rreth pushtetit ekzekutiv. “Baballarët” e kushtetutave të vendeve të Amerikës Latine ishin oligarkë provincialë (caudillos), të cilët kur adoptuan sistemin presidencial për vendet e tyre, ndryshe nga “etërit” e kushtetutës amerikane, nuk e bënë këtë zgjedhje për të garantuar liritë individuale, por për të themeluar një pushtet të fortë ekzekutiv, i cili do të pengonte shpërbërjen e shteteve të tyre të reja, të cilat sapo ishin pavarësuar.

Hegel është shprehur se, “shteti është mishërimi i idesë morale”, ndaj në mungesë të një kulture kushtetuese, edhe kushtetutat e mira dështojnë t’i japin jetë një qeverisjeje të legjitimuar dhe kufizuar nga shteti i së drejtës. Pra, sfida e kushtetutshmërisë është ushtrimi i pushtetit publik jo vetëm brenda skemës së ligjit pozitiv-tekstit të shkruar të kushtetutës – por edhe në frymën e vlerave që ajo synon të përçojë, të cilat duhet të gjejnë terrenin e favorshëm në realitetin ekonomiko-shoqëror. Kushtetuta e objektivizuar në këtë realitet ekonomiko-shoqëror është një kushtetutë e papersonifikuar. Ajo shërben si kriter legjitimiteti për ushtrimin e pushtetit publik dhe i kundërvihet traditës së qeverisjes nëpërmjet “besëlidhjeve personale” të udhëheqësve partiakë. Këto të fundit e sigurojnë rendin, duke u mbështetur tek besnikëria ndaj personit dhe jo te ndjenja e detyrës, e cila dallon qasjen e qytetëruar nga ajo rurale ndaj ligjit dhe shtetit.

Nëse respektimi dhe zbatimi i normave juridike nuk gjen mbështetje në elementë themelorë dhe të qëndrueshëm të moralit publik, atëherë shteti i së drejtës mund të shndërrohet në një ideal të papraktikueshëm dhe reforma në drejtësi në zhgënjimin e radhës. Nëse udhëheqësit politikë nuk do të frikësoheshin nga kurajoja dhe mobilizimi i qytetarëve të ndershëm në një rend republikan, atëherë rregullat themelore të bashkëjetesës shoqërore, përsëri do të nëpërkëmbeshin. Në traditën tonë historiko-juridike, Kanuni i Lekë Dukagjinit shpesh është stigmatizuar se pasqyron një rend shoqëror të prapambetur, ndërkohë që vetë Kanuni si tekst juridik është kritikuar se përshkohet tej e ndanë nga gjakmarrja.

I cilësuar si “monument kulture” në fushën e shkencave humane, sado paradoksale mund të duket edhe për juristët, ideja e gjakmarrjes në Kanun është periferike, më saktë gjakmarrja është sanksioni për shkeljen e disa vlerave themelore shoqërore, të fokusuara tek shenjtëria e betimeve dhe premtimeve (besa), si dhe përkujdesja për të afërmin (mikun). Vlera të tilla janë shumë pranë nocioneve profesionale teknike të mentalitetit dhe arsyetimit profesional juridik, të tilla si shkaku ose justifikimi ekonomiko-social, i cili e bën të zbatueshëm me forcën shtrënguese të shtetit një premtim. Moralizimi, ose rritja e përgjegjshmërisë etike dhe profesionale të komunitetit të gjyqtarëve është në fakt motivi real i kësaj reforme, më konkretisht i ligjit të “veting-ut” dhe jo përkryerja akademike e teksteve juridike.

Kushtetutshmëria prej shumë kohësh është diferencuar si një degë studimi e veçantë, qartësisht e dallueshme nga shkencat dhe teoria politike. Fusha klasike ku shqyrtohen marrëdhëniet ndërmjet politikës dhe gjyqësorit është “drejtësia kushtetuese”, me efektet që ajo sjell në “gjyqësorizimin e politikës”. Ky fenomen është më i dukshëm së jashtmi, kur “ligjërimi dhe aksioni politik” shndërrohet në “ligjërim apo aksion juridik”. Në lidhje me këtë fenomen autori Stone Sweet vëren në mënyrë interesante se ka një dallim themelor ndërmjet ligjërimit ose aksionit politik me atë juridik. Nëse politikanët dhe gjyqtarët diskutojnë shpesh për të njëjtat tema, ligjërimi i gjyqtarëve dhe juristëve është i mbingarkuar me argumentime “rregullash” dhe i strukturuar nga normat doktrinale dhe kërkesat për interpretim, ndërkohë që ai i politikanëve dhe i shkencave politike priret të jetë i mbingarkuar nga argumentime bazuar në pozicione interesash dhe ushtrohet në emër të pushtetit apo ideologjisë. Si faktet juridike, ashtu edhe ato politike janë fakte sociale, por diferenca ndërmjet tyre qëndron tek elementi pragmatist që karakterizon faktet politike dhe tek ai iluminist që duhet të karakterizojë faktet juridike. Ky dallim serioz nuk u mbajt parasysh në reagimet ndaj vendimit të Gjykatës Kushtetuese për pezullimin e ligjit të “veting-ut”, por nëse aftësia e bërjes së këtij dallimi humbet nga horizonti i perceptimit të një shoqërie, ose konfondohet me dashje, atëherë ajo shoqëri ka rënë përsëri në kaosin e vlerave morale dhe në arbitraritetin e ushtrimit të pushtetit publik. Kushtetuta pa kushtetutshmëri nuk është vetëm “iluzore”, ajo është një kushtetutë e dështuar.
*Ekspert Juridik

(Gazeta Shqiptare)