NGA: LAZËR STANI *
Njeriu i Dosjes”, një ndër tregimet e mia më të hershme, e kam shkruar me një frymë një mbrëmje marsi, në mos gaboj, të vitit 1989. Pothuajse gjithë tregimin e kisha në kokë, të krijuar e të rikrijuar gjatë disa javëve në orët e pagjuma të natës, apo në endjet e paqëllimta rrugëve. Qysh kur më qe shfaqur për herë të parë para syve, pas asaj bisede me mikun tim, profesorin e gjenetikës Z.B., Njeriu i Dosjes nuk më shqitej nga mendja, më shfaqej kohë e pa kohë, më kërcënonte, kërkonte t’i nënshtrohesha, t’i bindesha si një fëmijë, të vihesha në shërbim të tij. Këtë pak a shumë e kishte kërkuar edhe profesori im, ndonëse as unë, as ai, nuk e kishim të qartë praninë dhe domethënien e Njeriut të Dosjes. Ai ende nuk ekzistonte.

***
Po shëtisja në mbrëmje në bulevardin e Tiranës dhe gjatë gjithë shëtitjes sime, që zgjati pothuajse një orë, nuk pashë asnjë të njohur, nuk u përshëndeta me askënd. Ngjaja me një emigrant në një qytet të huaj, ku e ka degdisur dhunshëm fati. Pa të njohur, pa shokë shkolle e fëmijërie, pa të afërm, pa askënd. Nëse një shëtitje të ngjashme do ta bënte profesori, me siguri do ta përshëndetnin shumë njerëz, do ta ndalonin në rrugë, do ta ftonin në ndonjë nga kafenetë, thjesht për ta nderuar dhe respektuar. Ti je askushi, – i thashë vetes i kapluar nga një ligështim i pandreqshëm. Askushi. Jeton apo nuk jeton në këtë qytet, askujt nuk i bëhet vonë për ty. Aty për aty mendova se njeriu është askushi në këtë botë. Ai ekziston, ka atë vlerë që ka të regjistruar në dosjet e krijuara për të, dosje e krijuar në memorien e atyre që ke rrotull, e atyre që janë në kontakt me ty, dosje e krijuar për ty në zyrën e kuadrit, dosje e krijuar për ty nga ata që të përgjojnë. Pra ti nuk je njeriu që je në të vërtetë, por njeriu që ekziston në dosje, në dosjen që të tjerët krijojnë për ty. Zura të mendoj për tmerrin e dosjeve, për mënyrën se si ato e brejnë njeriun, e bluajnë, e rrënojnë, e shkatërrojnë. Ka vetëm një mënyrë për t’ia dalë në këtë botë: të nënshtrohesh, të përulësh, t’i shërbesh njeriut tënd në dosje, të jetosh për atë njeri, që megjithatë dosjeperceptuesit, dosjeshkruesit, do ta shtrembërojnë, do ta tjetërsojnë, do ta përpunojnë aq shumë sa edhe pse ka identitetin tënd, ai nuk je ti, nuk ka asgjë të ngjashme me ty. Edhe doktori i shkencave, edhe profesori, edhe akademiku, nuk je ti, është Njeriu në Dosje.

Po atë mbrëmje, mbi disa letra të bardha që gjeta në dhomën time, shkrova deri në orët e vona të natës tregimin “Njeriu në Dosje”. Të nesërmen, e shtypa me makinë shkrimi dhe e futa në sirtarin e tryezës sime të punës, ku kisha edhe dorëshkrime tregimesh të tjera, pa e vrarë mendjen nëse do ta botoja ndonjëherë. Të enjten e 13 korrikut të vitit 1989, aty rreth orës dhjetë më vjen në zyrë Remzi Lani, në atë kohë kryeredaktori i “Zërit të Rinisë” dhe shefi im njëkohësisht, se në ato vite punoja në atë gazetë. “Më jep një tregim tëndin ta botoj të shtunën, – tha. – Edhe të tjerët më kanë thënë se shkruan tregime shumë të mira”.

REMZI LANI E BESNIK MUSTAFAJ
Pa u menduar hapa sirtarin, gjeta tregimin “Njeriu në Dosje” dhe ia zgjata, duke e falënderuar. Pothuajse isha i bindur se nuk do ta botonte, duke pasur parasysh censurën e rreptë që ekzistonte në atë kohë dhe standardet që impononte Realizmi Socialist, edhe pse Remziu vetë ishte inteligjent, një lexues i zgjuar, dhe disa herë më kishte huajtur libra të ndaluar, kryesisht botime të Prishtinës, si romanin “Mbi heronjtë dhe varrezat” të Ernesto Sabatos apo romanin e Xhorxh Oruellit “Viti 1984”.
Pasdite Remziu e kishte marrë me vete tregimin në shtëpi, e kishte lexuar dhe me tregimin tim në xhep, kishte shkuar në shtëpinë e Besnik Mustafajt dhe i kishte thënë: “Lazri ka shkruar një tregim tronditës”. Dhe ia kishte dhënë tregimin ta lexonte. Të nesërmen, siç më tregoi Besniku, edhe ai e kishte lexuar dhe të dy kishin qenë në një mendje se tregimi duhej botuar. Besniku ma tregoi mëngjesin e të nesërmes historinë kur u takuam në barin e vogël, ku zakonisht pinim kafe bashkërisht me një pjesë të kolegëve, edhe pse mjedisi ishte i ngushtë dhe kafetë piheshin në këmbë. Të them të drejtën fjalët e Besnikut më gëzuan. E para se tregimi ishte pëlqyer nga të dy lexuesit e parë të tij, Remziu dhe Besniku, por edhe fakti që do të botohej të nesërmen, të shtunën e 15 korrikut. Gjithçka po shkonte mirë atë ditë deri në orët e drekës, kur më ra me ngulm zilja e telefonit të zyrës, duke mbushur zbrazëtinë e asaj ore me tringëllimën e saj të vrazhdë. Ishte Remziu, dhe më kërkoi të shkoja në zyrën e tij.

“Tregimin nuk mund ta botojmë, – tha me një ton të ftohtë zyrtar, – por ti mund të më sjellësh një tregim tjetër”. “Nuk kam tregim tjetër”, – ia ktheva i zhgënjyer, edhe pse një mendje më thoshte se Remziu kishte të drejtë. Dola nga zyra e Remziut dhe u ktheva në zyrën time, mbështeta bërrylat mbi ansën e tryezës dhe rrasa kryet midis dy pëllëmbëve. Pyesja me ngulm veten: Pse kishte ndryshuar mendje Remziu? Kujt tjetër ia kishte dhënë ta lexonte, që ia kishte mbushur mendjen të mos e botonte? Ndoshta ndonjërit prej dy kolegëve shkrimtarë që punonin së bashku me mua në të njëjtën gazetë? Apo ndonjë tjetër redaktori, nga ata të partishmit, që nuk lejonin shkeljen e vijës as me një milimetër? Apo ndonjë zyrtari tjetër të lartë që merrej me mbikëqyrjen e botimeve letrare? Në mendje më ishte krijuar një mishmash që nuk e merrja vesh, nuk e zgjidhja dot. Gjithsesi dikush ia kishte mbushur mendjen kryeredaktorit të mos e botonte. Ç’rëndësi ka se kush ishte ky dikushi: koleg, redaktor, shkrimtar, censor, funksionar partiak a dreqi me brirë.

Më përmendi nga këto hamendje ndjellaliga zilja e telefonit. Ishte prapë Remziu që më kërkonte të shkoja në zyrë. Sa shtyva derën dhe hyra, Remziu më tha:
“Bëjmë një kompromis bashkë. I shkruajmë sipër tregim satirik dhe e botojmë. Tregimin do ta botoj siç është, pa i prekur asnjë fjalë”.
“Mirë, – i thashë, – bëje si të duash!”
U mendua një grimë dhe shtoi: “Ke shkruar një tregim mjeshtëror.”
E falënderova dhe dola nga zyra i pasigurt. Kush e dinte se ç’mund të ndodhte deri në mbrëmje vonë, kur gazeta dërgohej në shtyp!
Të shtunën u zgjova herët, shkova te pika e shitjes së gazetave dhe mora gazetën. Tregimi ishte botuar. Shkova në një kafe aty pranë, gjeta një tryezë bosh dhe u ula vetëm. Porosita kafe dhe zura të lexoj tregimin tim, që ende nuk më besohej se ishte botuar dhe ishte shkruar prej meje. Emocionet e atij leximi qenë të papërsëritshme dhe natyrisht, nuk do të përsëritën më kurrë. Nuk më mbante vendi, më vinte të bërtisja, të hidhesha përpjetë, t’ia shkelja vrapit, të zhdukesha diku së bashku me gazetën që e mbaja në dorë. Po ku? Askush nuk më priste askund. Kur e mblodha veten, dola në rrugë dhe u nisa drejt Bibliotekës Kombëtare, pa ndonjë qëllim të caktuar, si një njeri që sorollatet pa e ditur se ku të shkojë në një qytet të huaj, të panjohur, ku askush nuk e pret.

XHEVAHIR SPAHIU E BARDHYL LONDO
Para shkallëve të Pallatit të Kulturës takoj poetin Xhevahir Spahiu. Më thirri me zë të lartë “Lazër” dhe tip sanguin dhe i papërmbajtur siç është, më hodhi krahët në qafë e më përqafoi. “Ti nuk e di çfarë tregimi ke shkruar”, më tha. “Ti nuk e di, ti nuk e di”, përsëriste. “Po ta ishte emrin sipër Franz Kafka dhe jo Lazër Stani, ai tregim sot do të fotokopjohej mijëra herë dhe do shpërndahej dorë më dorë në të gjithë Shqipërinë”. Tha edhe shumë fjalë të tjera Xhevahiri, që fliste vrullshëm e nuk më linte kohë as ta falënderoja. Kur u ndava me Xhevahirin, shkova në kafenenë e Lidhjes së Shkrimtarëve, ku u takova me mikun tim, poetin Bardhyl Londo. Bardhi po më shihte me çudi, sikur nuk isha unë. Vura re që edhe shkrimtarët e tjerë më shihnin me kureshtje, por ngaqë nuk njihesha me ta, as më përshëndetën dhe as thanë ndonjë fjalë. As Bardhi nuk po ma zinte në gojë tregimin.

Vetëm tha se “sot je i ftuar për drekë nga unë se e meriton ta festojmë”, dhe më këtë kuptova se tregimin e kishte lexuar dhe pëlqyer. Kur lëvizëm nga kafja dhe u nisëm për te restoranti në qendër të Tiranës, nën diellin e korrikut që digjte si i tërbuar, Bardhi tha i menduar: “Në gusht, kur këta të mëdhenjtë të shkojnë me pushime, botojmë një tregim tjetër tëndin dhe unë poemën time”. E kisha lexuar poemën e Bardhylit “Ditë njerëzore”, disa muaj më parë, madje kishim debatuar për titullin e poemës, një poemë e mbushur me vargje drithëruese për fatin e njeriut. Dhe poema për njeriun vinte si një klithmë dhembjeje në një kohë kur ndalohej të shkruaje për njeriun. Javët e muajt që erdhën më pas, tregimi u harrua. Askush nuk ma zinte më në gojë, as kolegët dhe as shkrimtarët që kisha miq. Atëherë, nuk e dija se botimi i tregimit kishte alarmuar Komitetin Qendror, kupolën e diktaturës.

LENKA ÇUKO
Vite më vonë, pas shpalljes së pluralizmit politik, Mehmet Elezi botoi një shkrim në gazetën “Bashkimi”, që e dëshmonte këtë alarm të kuq, që unë e kisha përjetuar vetëm si heshtje kërcënuese.
Ditën e botimit të tregimit, siç ka shkruar Mehmet Elezi, i telefonon Lenka Çuko, sekretare e Komitetit Qendror, dhe i kërkon t’i shkruajë një informacion se kush është ai djali që ka shkruar për dosjet. Dhe duke e mbyllur telefonin, kërcënon: “Se ia tregojmë ne mirë dosjen atij”. Në shkrimin “Kohë për dhëndër”, të botuar vite më vonë, Mehmeti i rikthehet prapë këtij momenti: “Në fund të viteve tetëdhjetë botoi në gazetën ‘Zëri i Rinisë’ një tregim të rrezikshëm. Në qendër ishte njeriu që dyzohej e mbytej nëpër dosje. S’i pata thënë asokohe (për mos me e shqetësue), por më vonë po: në Pallatin e Ëndrrave picërruan sytë keq. Në një zyrë të madhe të katit të tretë më bënë dy pyetje: Ç’janë këto që boton ‘kjo gazeta juaj’ dhe ç’është ‘ky Lazër’, nga e keni gjetur?”

Arshi Pipa
Atëkohë nuk e dija se gazeta me tregimin tim, kishte udhëtuar deri përtej oqeanit dhe Arshi Pipa do të bënte një analizë letraro-politike për botimin e tij, tekst që e ka përfshirë në librin e vet “Contemporary albanian literature”, (Letërsia bashkëkohore shqipe”), të botuar në vitin 1991. Në faqen 101 të këtij libri Arshi Pipa shkruan: “Më 15 korrik të vitit 1989, botimi i ‘Zërit të Rinisë’ regjistroi një tjetër surprizë në formën e një “tregimi satirik” nga Lazër Stani, të titulluar ‘Njeriu në Dosje’. Narratori i historisë, që përshkruhet si një ‘rebel’ ndaj njërit prej profesorëve të tij, është një individ i persekutuar nga ideja e pasjes së një kopjeje. Kjo vetje tjetër e spiunon, konfrontohet me të, e vë në lojë. Kopja nuk është një alter ego psikopatik, nuk jeton në mendjen e tij, ka një ekzistencë të ndarë. Megjithëse ai është identik me narratorin në çdo aspekt: ka emrin e tij, pamjen e tij fizike, të njëjtën datë lindjeje, i vetmi ndryshim është se lindja e Doppelgänger-it* është disa minuta më vonë, koha që i është dashur infermieres ta regjistrojë në regjistrin e spitalit. Prej aty kopja lëviz nëpër dosjet zyrtare, duke zotëruar të dhëna për karrierën, punën dhe karakterin e tij. Narratori e urren këtë kopje e cila nuk i ndahet, nganjëherë i shfaqet në shtratin e tij martesor, pranë gruas së tij. Bisedat e tyre janë zënka që s’mbarojnë kurrë, të rënda, me akuza të ndërsjella. Narratori zemërohet, e quan kopjen e tij ‘mashtrues’. Ai qesh duke ndjerë keqardhje për sjelljet e tij të këqija. Dhe konflikti midis tyre vazhdon deri në fund të tregimit, ku lexojmë:

“…kam dëshirë të vrapoj, të kap me duar degët e pemëve, ndërkaq pas shpine dëgjoj të qeshurën cinike të njeriut në dosje, që është ironikisht e njëjtë me të qeshurën dinake të shefit të kuadrit që e ka kontrolluar për vite me radhë dosjen time dhe nuk e di se nga e ka këputur qafën”. Në coda venenun. Ne e kuptojmë se dosja në fjalë është një nga dosjet e aparatit të sigurimit dhe se kopja e narratorit është vetë narrator siç përshkruhet në atë dosje. Tregimi është shkruar mirë, përveç disa krisjeve afër fundit, që nëse ndreqen ndonjëherë, mund ta kualifikosh për ta prezantuar në një antologji të prozës bashkëkohore shqipe”.

Unë këtë tekst të poetit, studiuesit dhe kritikut letrar Arshi Pipa e lexova njëzet e pesë vjet pasi ai e kishte shkruar dhe botuar në librin e tij, por më la një mbresë të veçantë. Edhe pse nuk e kisha lexuar vërejtjen e tij për “krisjet”, që ndiheshin nga fundi, tregimin e rishkrova prapë, para se ta botoja në librin tim të parë “Misteri i hijeve”, libër që u botua në vitin 1993, nga shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve. Shkrimtari Zija Çela, drejtor i shtëpisë botuese, i kërkoi Bardhyl Londos të shkruante një parathënie prezantuese për librin dhe ai në rreshtat e parë, u kthehet pikërisht mbresave që i kishte lënë leximi i parë i tregimit “Njeriu në Dosje”, që unë tashmë ia kisha ndryshuar titullin në “Njeriu i Dosjes”. Në rreshtat e parë të parathënies, Bardhyl Londo shkruan:

“Para dy vjetësh lexova një nga tregimet e para të Lazër Stanit ‘Njeriu i Dosjes’. Ishte një befasi trullosëse, një nga ato që vetëm arti i vërtetë është në gjendje të t’i shkaktojë. Ishte një tregim mjeshtri. Dhe siç ndodh rëndom në raste të tilla, u mundova të gjej lidhjet e tij me paraardhësit. Ishte e vështirë që të gjeje diçka të tillë në prozën tonë të traditës dhe të re. Atmosfera, densiteti i ndjenjës, psikologjia të çonte deri diku te Kafka; eleganca dhe lakonizmi te Çehovi; analiza psikologjike, njohja e thellë e shpirtit njerëzor të kujtonte mjeshtër të tillë të njohur për këtë, si Dostojevski, Buxati. E megjithatë ai është vetëm një befasi e këndshme e prozës shqiptare, një tregimtar që të imponohet dhe të nxit dëshirën për ta njohur më tej. Lexova pastaj tregime të tjera të tij. Gjithnjë e më tepër bindesha se Lazër Stani është vetëm Lazër Stani dhe askush tjetër”.
Dhjetë vite më vonë, në një studim të gjatë për prozën time, poeti dhe kritiku Ramadan Musliu i rikthehet tregimit “Njeriu i Dosjes”:

“Që në vitin 1989, në faqet e gazetës ‘Zëri i Rinisë’, që në atë kohë dallohej për prirjet liberale dhe guximin e dozuar të një revolte rinore, që kërkonte dhe luftonte për hapësira të reja, Lazër Stani boton tregimin e tij të parë ‘Njeriu i Dosjes’, tregim ky që më vonë do të përfshihej në librin ‘Misteri i hijeve’. Ky tregim, për kohën kur u botua, u çmua si një fragment i disidencës letrare, si një përpjekje për të dëshmuar se konvencat letrare mbizotëruese për kaq dekada tashmë ishin jofunksionale, se rrëfimi artistik mund të zhvillohej sipas ligjësive të reja estetike, se personazhi letrar mund të jetë dhe jotipik, madje edhe një homo duplex, se jeta reale e njeriut ka më shumë dimensione sesa ajo që është skicuar në personazhin e ndërtuar sipas estetikës së realizmit socialist, se letërsisë shqipe, pos estetikës, i duhet edhe një etos i ri, se rrëfimi letrar-artistik mund t’i nënshtrohet një teknike të ashtuquajtur fuga-kompleks, se kronotipia letrare nuk është ajo që jemi mësuar ta gjejmë te rrëfimi tradicional dhe te konvencat letrare të realizmit socialist, që tashmë ishin shndërruar në pjesë të traditës dhe se, si të tilla, e pengonin aktin e ripërtëritjes së brendshme të letërsisë. Ky tregim u përfol shumë, pothuajse edhe i inkurajoi krijuesit e gjeneratës së re, për aq sa edhe legjitimoi të drejtën e autorëve të përparshëm që herë pas here ‘kontrabandonin’ ndonjë fragment nga perceptimi dhe estetika tjetër. Ky tregim, më në fund, ishte një ferment estetik jo vetëm për prozën e mëvonshme të Lazër Stanit, por edhe për një periudhë letrare. Në këtë tregim personazhi zbulon binaritetin e një jete të hermetizuar, e cila ka vegjetuar brenda tabuve politike, duke dëshmuar se jeta është polivalente, se vetëdija e personazhit letrar është sa e dukshme, po aq edhe aisbergiane, se njeriu është edhe në planin etik kompleks. Ky tregim, më në fund, është shpallje publike e së drejtës së krijuesit për revoltë. Me këtë tregim Lazër Stani kalon në taborin e krijuesve të revoltuar, atyre që edhe jetën dhe veprën e bëjnë jashtë konvencave, jashtë klisheve etike, estetike, jashtë kthetrave të tradicionalizmit, atyre që jetojnë në një hapësirë personale. Ky është parakushti për një estetikë vetjake, çfarë është estetika e prozës së tij”.

Këtë tregim, përveç kritikës, ma kanë përmendur shpesh edhe lexues të ndryshëm. Një herë, kur u ndala për të pirë kafe në Librazhd, së bashku me dy miq të mi, më afrohet te tryeza një burrë, që nuk m’u prezantua, e më thotë: “Desha vetëm të të përshëndes!” Nxori nga xhepi një tregim timin të fotokopjuar, që e kisha botuar para disa muajsh në gazetën “Drita”. “Të kam lexuar gjithmonë, – tha, – që kur lexova tregimin tënd ‘Njeriu i Dosjes’ në gazetën ‘Zëri i Rinisë’, shumë vite më parë.” Shpesh e kam kujtuar atë njeri të panjohur, që nuk ia mësova kurrë emrin. Në një qytet të vogël, të largët, ku ti pothuajse nuk shkel kurrë, vjen dikush që të ka lexuar, që të lexon, që mban fotokopje të tregimeve të tua në xhep dhe të përshëndet, thjesht si njeri dhe largohet pa ta thënë as emrin. Për një shkrimtar nuk mund të ketë shpërblim më të madh se ky!
* Titujt janë të redaksisë, titulli në origjinal
“Dosje për Njeriun e Dosjes”
(ed.me/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)