Nga: FATMIRA NIKOLLI*
Kafe “Detari”, ku uleshin njerëzit e detit rishfaqet si në ëndërr. Nuk është më, por durrsakët e vjetër, qoftë edhe ata që e mbajnë mend në fëmijërinë e tyre, e përshkruajnë me dashuri: në një tavolinë rrinë kapitenët, në një tjetër detarët e rinj. Mandej, e gjithë kujtesa e magjishme e një qyteti bri detit shpërfaqet në rrëfime ku ta ka ënda të futesh edhe vetë. Duke marrë shkas nga botimi i librit “Dolap”, Arian Leka vjen në një intervistë për “GSH”, ku jep prej shpirtit të tij.
– Është botuar në Serbi, libri juaj i eseve “Dolap”. Si ka nisur shkrimi i këtij libri?
Ka filluar para 10 vitesh, në vitin 2005. U ftova në një festival të esesë, “Esej Dani” në Pula, Kroaci, ku paraqita esenë “Lindur në Provincë”, pjesë e këtij libri. Ky tekst bëri përshtypje të mirë dhe nga versioni i shkurtuar me të cilin u paraqita, ofrova për botim versionin e plotë. Kjo ese, tanimë e zgjeruar në formatin e një libri, është përkthyer dhe botuar në gjermanisht, polonisht, serbisht, anglisht, kroatisht dhe në gjuhën malazeze.
– Pse e shkrove këtë tekst?
Mendimi i parë ishte ruajtja marrëdhënieve me një qytet të tillë si Durrësi. Në jetën e tij mijëvjeçare ai ka provuar shijen e të qenit kryeqendër, madje jo vetëm një herë, por edhe të qenit provincë, në të gjitha kuptimet që ne i njohim kësaj fjale. Njohu lulëzim dhe begati në motet antike, ku u modelua sipas modelit athiniot apo kur në shekullin XIII, ku u modelua sipas republikës venedikase, por që pas pushtimeve të shumta ka provuar gjithashtu edhe vdekjen klinike. Durrësi ka luajtur me këtë status – të qenit provincë dhe njëkohësisht qendër kulturore.
Këtë herë nuk gjejmë dot shfajësim te pushtuesit, te romakët, osmanët apo te serbët. Këtë herë kemi qenë vetëm ne. Ne përballë qytetit për të cilin gjoja përbetohemi.
– Pse u bë Durrësi pikënisja e eseve tuaja dhe metafora e shndërrimit të qyteteve shqiptare?
Bisedoj me njerëz që vizitojnë Durrësin dhe ata përmendin detin, ajrin, erën e mesditës, perëndimin e diellit. Të gjitha këto janë të bukura, por nuk janë qyteti. Këtyre vizitorëve mund t’u thuhet se ikën nga Durrësi pa e vizituar dhe pa e zbuluar qytetin. Mungon njeriu në këtë kartolinë idilike. Qytetet, sidomos qytetet historikë si Durrësi nuk mbahen më këmbë nga perëndimi i bukur apo nga flladet verore, madje as nga fondet dhe projektet, që treten si kripa në ujë. Qytetet historike i mban më këmbë dashuria dhe marrëdhënia që vendësit kanë me qytetin. Pa këto qyteti zhvleftësohet, e humb vlerën, si një libër i palexuar. Në librin “Lindur në Provincë” ndalem mbi trashëgiminë detare, por edhe ca dëshmi që nuk ia përmendim Durrësit. Një e tillë është për shembull, fjalësi i Arnold Fon Harfit (me 46 njësi leksikore). Nuk di se në Durrës ka ndonjë pllakë me fjalët mbi 560-vjeçare që trashëgojmë falë Harfit.
-Kur ke filluar ta ndjesh këtë ‘lindjen në provincë’. Kur ka filluar të të peshojë dhe cili është raporti yt me të?
Nuk e kam përfytyruar si peshë. Krahasimi që do i bëja “provincës” brenda secilit është ai me fshikëzën e ajrit në trup të peshkut apo si ballastrat e ujit dhe ajrit te nëndetëset. Nuk e kam ndjerë si barrë. Kjo provincë ka komanduar zhytjen dhe ngritjet lart. Në fëmijëri kam pasur ndjesi se jetoja në një kryeqendër. Durrësit nuk i mungonte asgjë nga ato që i nevojiten një fëmije. Këto parakushte Durrësi i përmbushte si pak qytete. Nuk dua të mistifikoj asnjë vendlindje, por aty kam mësuar durimin e se të jesh e të kesh janë plotësime të së tërës. Në atë qytet, unë kam jetuar plot, edhe pse mund të mos kem jetuar mirë.
-Keni jetuar plot edhe pse mbase s’keni jetuar mirë. Çfarë keni marrë prej këtij qyteti?
Po le të themi se aty kam njohur muzikën. Muzika është një gjuhë e huaj, që e mësojmë fillimisht me veshë. Në qytetet e tjerë të mësojnë ecjen fillimisht, në Durrës mësohet njëherësh ecja e noti, si metaforë e nisjes drejt pafundësisë, udhë drejt thellësisë, por edhe përpjekje drejt më të vështirës. Aty mësova të sajoj diçka me vetminë, aty mësohesh të pranosh tjetrin. Durrësi ishte qytet me shumë prurje kulturore: aty ishin egjiptianët e qytetit, vinin e iknin romët, kishte arumunë, por edhe armenë, kishte boshnjakë, muhaxhirë, ishin vendësit, barinjtë e Veriut që veronin me bagëtinë në rrethina, por ishin edhe çamët, kosovarët, fqinjë me ne. Kishte edhe ndoca familje italiane, bullgarë, gra franceze, greke e belge të martuara me shqiptarë, familje me mbiemër “tedeskini”, ishin detarët dhe bujqit, kishte të krishterë katolikë e ortodoksë, jahudinj, muhamedanë e bektashinj, pa përmendur këtu “marinarët” e “turistët”, që të bënin të kuptoje se nuk je vetëm ti në këtë botë. Brenda kësaj kulture legale në qytet ishte edhe një tjetër kulturë, kultura underground, kultura klandestine e njerëzve që bënin kontrabandë, që luanin poker netëve, që vinin baste dhe lotari të ndaluara, e njerëzve që ndiqnin valët televizive si gjuetari shpezët, ishte kultura e prodhimit fshehurazi e markat të pijeve huaja “Kümmel” e “Martini” (nuk di të them nëse ishte nostalgji ndaj viteve ‘30-‘40 apo kundërvënie ndaj rakisë frutave apo vodkas, uzos dhe një farë rumi vendas). Në një fuçi të tillë, ose e mblidhje dhe e fermentoje këtë kulturë, ose do e lije të thartohej brenda teje. Një mjedis i tillë ka qetësuar tek unë acidet dhe ka forcuar bazat, ka pasuruar në kohën e duhur eksperiencat e mia.
– Libri juaj është përkthyer në Lindje dhe në Perëndim, ndërkohë që ju merreni me të shkuarën në këtë ese, njollat e gjurmët e komunizmit, si kanë kaluar në vendet ku është përkthyer?
Jo vetëm me të shkuarën në fakt, janë 3 sythe me nëntituj që merren me të sotmen, kryesisht. Mendoja se libri, përveçse në Shqipëri, mund të zgjonte interesin e lexuesit në Mal të Zi, Kroaci, Serbi, Poloni, apo të vendeve të Lindjes komuniste, ngaqë mjaft nga ngjarjet historike, personazhet dhe ndodhitë njerëzore që trajtohen aty kanë thuajse të njëjtin përjetim në vendet tona. Por, edhe pse letërsia nuk shkruhet e adresuar apo me porosi drejt ndonjë lexuesi apo vendi, kam dashur të di si mund të përcilleshin këto tekste te lexuesit në perëndim të Europës, tek lexuesi gjerman për shembull, meqë Gjermania, ishte kufi mes kulturës politiko-sociale të Lindjes e Perëndimit. Tekstet u botuan fillimisht në ‘Lettre International’, një revistë e Berlinit, qytet ky i ndarë, i klonuar, i ruajtur nga ndërkombëtarët me pika kontrolli si ‘Checkpoint Charlie’, simboli i ndarjes, kryeqytet e jo kryeqytet njëkohësisht, që e di çdo të thotë të jesh i veçuar siç ne ishim, qytet që e njeh pengimin e lirisë. Vërejta se lexuesit nuk i interesoi vetëm periudha komuniste apo të dhënat nga ato momente historike ku takojmë, por edhe proceset e sotme e përditshmja shqiptare, faza tranzitive, ç’ka ndodhur e ç’po ndodh me njeriun e kësaj shoqërie, por edhe ato fragmente kur vendi ynë ndiqte ritmet e ecjes europiane.
-Mendon se Shqipëria ka qenë në të njëjtin hap me botën? Kur u ndamë prej saj?
Bota ecën në të njëjtin ritëm kur njeh dhe përdor të njëjtat koncepte, kur udhëhiqet nga të njëjtat principe e ide, kur zbaton praktika të ngjashme dhe kur përdor të njëjtat mjete komunikimi. Ka pasur periudha kur me gjithë vonesën, kemi qenë pjesë e sistemeve të ngjashëm, por ashtu edhe teknologjia.
Në këtë kontekst bëhet i rëndësishëm fakti apo pyetja që shpesh e lëmë mënjanë: Kur iu thyen gjunjët botës sonë? Dalja nga konteksti dhe vëmendja europiane dhe më pas përkatësimi nën P.Osmane, solli mënyra, kode dhe sjellje të tjera, që bëri veçimin. Prej atëherë ne s’bëmë të njëjtën jetë me kontinentin dhe me “mare interum”, nuk i përjetuam njëlloj të njëjtat ngjarje, nuk reaguam njëlloj ndaj disa kthesave madhore që mori pjesa europiane e kontinentit, si era Gutenberg apo Reforma, Rilindja kulturore, lundrimet dhe zbulimi i Botës së Re apo revolucionet politike, kulturore e industriale në Francë apo Angli. Mbetëm në feudalizëm si marrëdhënie, ndërkohë që kontinenti hyri në rrjedhat e revolucionit borgjez. Ne mbajtëm në qendër ekonominë e fshatit, në kohën kur Europa vuri në qendër qytetin. Thënë ndryshe mbetëm në “epokën kuaj” kur kontinenti hyri në “epokën kuaj fuqi”. Për këtë aspekt vlen njëshmëria apo të qenit idem, ndërkohë që kur flitet për kulturën çmohet si pasuri jo identiteti, por diversiteti, ndryshimi, larmia kulturore e fetare.
– Çfarë ndryshoi në këndvështrimin tuaj dhe si u formësua ky ndryshim?
Nga një “provincë”, nëse do i referohemi sërish titullit të librit, pranë qendrave të botës europiane ne u bëmë pjesë e një bote tjetër. Ajo që u prek mes të tjerash ishte jeta publike, pjesëmarrja në jetën publike, interesimi për publike. Është edhe një fakt, i rëndësishëm për mua, tek i cili mund të ndalemi më gjatë. E kam fjalën për nxjerrjen e femrës si personazh jetësor jashtë funksioneve dhe rolit të saj shoqëror e publik, duke e kufizuar atë vetëm në rolet familjare. Femra shqiptare u la jashtë dhe mënjanë jetës institucionale pikërisht kur figura e saj në Europë po ridimensionohej. Gjatë Mesjetës figurën e saj e shohim vetëm brenda familjes e të religjionit (martesa dhe manastiret si institucione). Me Rilindjen europiane kjo figurë fiton rol shoqëror. A nuk pasurohet piktura me personazhin e femrës intelektuale, të pajisur me dije dhe talent dhe me edukim të mirë. Giovanni Boçaçio shkroi “De mulieribus claris” për të rilindur idealin e femrës historike që prej antikitetit, ndërkohë që Erazmi i Roterdamit dhe Thomas More kërkonin më shumë, duke ngulmuar drejt që jo thjesht femra e elitës së oborreve, por femra e shtresës së mesme të arsimohej e të luante rol të gjerë në shoqëri. Kishte nisur ndeshja mes ideve tradicionale dhe ideve progresive. Ku ishim ne aso kohe? Ku janë gjestet, aktet, tekstet? Në kohën kur Europa u pri gjithnjë e më drejt Perëndimit, ne ngecëm në Lindje. Ka edhe ironi në këtë mes. Rilindja europiane ringjalli idealin antik greko-romak. Edhe shoqëria jonë mbeti “aristoteliane” (në tingull duket si e prirur nga së bukurës dhe estetikës), porse përballë femrës shoqëria “aristoteliane” dhe ajo “kanunore” ngjajnë. Te “Politika”, Aristoteli përshkruan femrën inferiore dhe të papërsosur, vetëm paksa mbi burrat. Po ashtu, edhe norma kanunore shqiptare i njeh asaj detyrën “me i ndejë nen sundim”, “me rritë e me mkambë fmin me nderë”, “me i ndejë gadi me të veshmen e të mathmen (kah e qepmja)” “mos me iu përzie në fejes të të bijve e të të bijave” dhe që vlen “1500 groshve, aq sa ban gjaku i grues”. Ky përjashtim me shekuj i femrës nga jeta dhe funksionet shoqërore e publike, nuk ishte thjesht përjashtim i saj. Gjysma shoqërore, por edhe shoqëria vetë u mbyll dhe nuk kërkoi më as të drejta. Kjo mbetet për mua një nga goditjet që shoqëria shqiptare ka marrë dhe që, me gjithë përpjekjet, ende nuk e ka ndrequr.
– Mbyllja e femrës, e gjysmës së shoqërisë, ishte një nga ndryshimet. Po pjesa tjetër?
Kishte qytete, kishte jetë qytetare, shkolla, jetë publike, institucione me fasada që shprehnin frymën e institucionit, kisha, dorëshkrime, tituj fisnikërie, teatro, kore, pikturë me portret njerëzor, kanceleri, shkëmbime drejt qyteteve perëndimorë që qeveriseshim me ligje, nene e statute të ngjashëm si Durrësi me Raguzën a me Venedikun. Por, hyrja nën një juridiksion tjetër i dha fund kësaj mënyre jetese. Shoqëria rimodelohet. Krijon komunikim e prioritete të tjera, të cilat nuk janë më me fytyrë nga Perëndimi. Theksohen prirjet autoritarike, elementi ‘mono’ sundon mbi elementin ‘pluri’, po në atë mënyrë siç një zë i vetëm nga altoparlanti mund të mposhtë një kor ‘a capella’, modelimi i kulturës së imponimit, ku një flet e të gjithë dëgjojnë zë vend përfundimisht. Të gjitha këto janë forma paraautoritariste, që zunë vend në substratin tonë mendor e shpirtëror, duke ua bërë më të lehtë sundimin sistemeve të mëpastajme, përfshi këtu edhe diktaturën e fundit, po ashtu edhe vështirësinë për ta bërë reale dhe funksionale demokracinë. Kjo mund të shpjegojë se pse u gjendëm aq të gatshëm ndaj autoritarizmit dhe nuk reaguam sa duhet e si duhet ndaj diktaturës dhe diktatit që ushtrohet edhe sot e që na serviret si bindje, maturi, këshillim për të mos kundërshtuar dhe për të mos u rebeluar më.
– Nga një mbyllje e parë prej ndikimit lindor, në diktaturën e dytë, nga një tjetër Lindje. Sa peshoi diktatura tek ty, si një njeri që jetoje në një provincë, në kuptimin latin ose jo të fjalës dhe tek vetë provinca? Cila ishte, fytyra e re e Durrësit, siç ju e paraqisni në “Lindur në Provincë”, që ka edhe parametrat e një punimi studimor sociologjik e antropologjik?
Në këtë tekst e kam trajtuar qytetin si një krijesë antropomorfe, me lindjen, rritjen, shkëlqimin dhe prishjen e këtij formatimi. Referime të ngjashme në letërsi vijnë prej Ismail Kadaresë ndaj Gjirokastrës, të Thomas Mann-it ndaj Venecias apo Victor Hugo ndaj Parisit. Me ‘rastin Durrës’ kam paraqitur një qytet që pas shekullit XVI e humbi përkatësinë detare, duke u katandisur në një katundth, me jetë të modeluar rreth tokës. Për periudhën e komunizmit më ka interesuar thellimi në ndryshimin e strukturës. Nga njëra anë shohim rikthimin tek deti, pasi Durrësi u shndërrua në një port të madh në kapacitete dhe flota u fuqizua. Por ndërkaq brenda këtij “civilizimi detar”, natyror për Durrësin, u krijua një “civilizim industrial”, paralel, me rrënjët në tokë. Në një qytet si Durrësi, ku sheh dendur peshkatarë, marinarë, lundërtarë, anije, ku fëmijët dinë të lidhin grepa e të rriturit dinë të qepin rrjeta, ku ndesh njerëz që merren me kallafatim (profesioni që vesh anijet dhe varkat me dyllë, rrëshirë e bitum), befas marrin përparësi profesione të tjerë. Zejet e detit rrallohen dhe qyteti vetëkonkurron së brendshmi profilin historik detar. Paradoksaliasht, që në fund të viteve ‘40 hekurudha lidhi portin me brendatokën, gjë që ishte pro zhvillimit por kjo sinjalizoi profilin e ri: nga një qytet turistik do të bëhej qytet centaur, industrial e turistik njëherazi.
– Qyteti, i ktheu shpinën detit?
Përgjigjen secili e merr vetë gjatë vizitës më të parë në Durrës. Secili le të vërejë se nga shohin dritaret e qytetit: shohin detin, tokën apo njëri-tjetrin. Ka qenë e panevojshme, që Durrësi i detit, të konkurrohej nga Durrësi i brendatokës, që porti dhe peshkimi të konkurrohej nga uzina e dikurshme kimike, ashtu siç sot natyra konkurrohet nga betoni
– Pos prishjes së imazhit dhe ndotjes së mjedisit, ç’dëme solli kjo në Durrës?
Solli kufizim madje dhe zhdukjen e disa profesioneve. Shumë prej atyre që e kishin detin profesion e zanat familjar, u lidhën me makineritë industriale. Nga detarë të lidhur me ujin dhe me erërat, banorët e Durrësit filluan të jetojnë si njerëz të brendatokës, të lidhur pas industrisë, si në qytetet industriale. Mund të pyesim: a ka filluar prej asokohe zbehja e tipareve detare të qytetit dhe a ia vlen të ruhen këto tipare sot? I kthehem sërish kërkesës së banorëve për t’u identifikuar përmes kulturës. Emra të tillë si Mbreti Monun, Shën Pali, Shën Asti, Anastasi, Andrea Aleksi u thonë pak banorëve të sotëm sot. Edhe kujtesa e “toponimive private” që dikur përbënte subkulturën e qytetit, të tilla si “Kafe detare”, “Gjuetari”, “Vollga”, “21 / 15-a”, “Breshka” etj., po humbet. Vizitori e ka jo të lehtë të gjejë arsye jashtë gastronomike për të rënë sërish në dashni me këtë qytet. Shumë prej atyre që vijnë e përdorin qytetin thjesht si një bidè dëshirash fiziologjike e politike.
– “Vollga”, “21:15”, “Breshka” ju i quani topononimi fiktive. Sa ka të tjera ‘pika të humbura’ të qytetit, që bartin kujtesë, e një mënyrë jetese të dikurshme?
“Vollga” ka mbetur edhe pse qyteti nuk ka as lum. As rusët nuk janë më aty. Është një toponimi kulturore dhe historike që identifikon jo nostalgjinë, por që emërton një brez që u ndikua nën atë kulturë, pjesë e së cilës nuk ishte vetëm ideologjia, por edhe letërsia që u lexua, teatri, opera, dancingjet e hapura. Kemi të bëjmë sërish me rikthimin e një modelimi të hershëm kur Perëndimi hyn në Shqipëri përmes Lindjes. Ndërkohë, “21/15-a” si emërtesë kujtese dhe kreativiteti mbetet një subkulturë e veçantë e thyerjes së standardit brenda komunizmit. Të thoje “21 /15” nënkuptonte konjak dhe kafe, por që e kthyer në topos nënkuptonte më shumë se kaq.
– Përtej përshkrimit që u keni bërë këtyre “oazeve” tek libri juaj, si i kujtoni ju ato?
Kafe “Detari” ishte krejt tjetër. I mbaj mend se si aty mblidheshin detarët. Aty kam parë të vjetrit, ata që e kishin mësuar zanatin në lundrime dhe jo me shkollë. Ata orientoheshin nga shqisat, i njihnin me sy e nga errësira kanalet, i besonin timonit të dorës, i bënin llogaritë e baticave me hënë dhe futeshin në port pa ndihmën e pilotazhit. Ai ishte brezi që njohu lagunën, hyrje-daljet përmes Dajlanit. Brezi i dytë ishin ata që e mësuan detin me shkollë, sepse u hapën shkolla marine. Ata u besonin instrumenteve, radarit, pilotit automatik. Këta nuk e njohën lagunën, pasi laguna u tha, ndonëse tokë buke nuk u bë kurrë. Deti i tyre zuri vend në hartë. Ankorimin në port ata e kryenin me pilot.
Ndoshta ngaqë ishte pranë shkollës, “Kafe Detari” ka qenë një nga vendet e mia më të dashura. Kthehesha aty për të parë njerëzit e detit, beretat, mushamatë, çizmet, që tashmë janë zhdukur nga qyteti, bashkë me ta. Në qytet sot mund të shohësh njerëz me bereta, por ata nuk janë detarë, ndërsa në atë kohë bereta ishte kod: ata që kishin bereta ishin detarë, madje kryesisht ulqinakë e madje në moshë. Njiheshin menjëherë. Flisnin një gjuhë që ishte gegnishte e butë. Veç beretave, mushamave e çizmeve, ata kishin edhe mustaqe, ca si poture me funde të shkurtra, që i mbronin nga era dhe xhaketa të trasha në ngjyrë të errët. Kjo rekuizitë tani mungon. Aty në kafenenë e tyre i gjeje të gjithë ç’kishte deti, por në tryeza të ndara: hamejtë më vete, ata që lidhnin cimat (litarët e trashë) e anijes më vete, ishin ata që ndërtonin anije në kantier, ata që bënin gati anijet për lundrim (por që nuk lundronin), dhe ata që lundronin e sillnin përvojat çfarë ndodhte matanë atij qyteti. Ishte kafene bote. Historitë e botës ndodhnin aty. Rrëfenjat që tregoheshin aty (ndonëse jo rrallë të zmadhuara) kishin ndodhur vërtet. Ai që rrëfente i kishte parë me sy dhe ashtu betohej, “për këta dy sy!”. Të shkoje aty, të dukej se i kishte kryer lundrimet e tyre.
Ky lokal nuk është më. Bashkë me të kanë humbur portretet që mund të ishin në mure. Aty mund të ishte edhe një muze i vogël detar, që i mungon qytetit, bashkë me maket të anijeve. Sot në qytet ka detarë, por ata nuk i dallon do nga “ecja detare”, ecje me të lëkundur e si në anije. Ata që lëkunden nëpër rrugë mund të jenë të dehur, por jo detyrimisht detarë.
Një “institucion” tjetër i zhdukur kulture për qytetin është edhe “Gjuetari”. Në këtë vend shihje vitrina me arinj e me dhelpra të vrarë në gjueti a të kapur në leqe e çarqe, shihje armë, shpendët dhe shihje pastaj edhe gjahtarët vetë. Rrëfimet e tyre ishin si kurse për stilistikë rrëfimi.
Rrudhjen e dimensionit të qytetit e shoh edhe tek zhdukja e kantierit detar. Qyteti nuk ka më një vend ku prodhohen anije, qoftë edhe të vogla. Gjithçka importohet, madje edhe sanallet me një rrem e me timon në fund. Ka vdekur zanati e mjeshtëria e duarve, bashkë me dëshirën e qytetit për të pasur këto anije si identitet. Nëse dikush do më thoshte, s’kemi çfarë bëjmë, se ky është globalizmi do i thosha se në Ulqin, nuk është kështu, në Split nuk është kështu, në Tivar jo se jo, në Kotorr e në Dubrovnik e në Rijeka jo.
Një tjetër vend, për të cilin më vjen keq se nuk është më, e që e mbaj mend nga fëmijëria, është Kodra e Farit apo vila e Zogut, siç e quajnë ndryshe. Nuk bëhet fjalë për nostalgjinë dhe sistemet. Janë kujtimet tona që u mbijetojnë sistemeve. Aty unë dhe shumë si unë kemi parë teatër që fëmijë. Kemi ndjekur koncerte, ku këngëtarët këndonin drejtpërsëdrejti. Kjo kodër, bashkë me pyllin, me teatrin veror, me vendpushimet e piknikëve, me tavolinat e shahut, u sakrifikuan, për fat të keq. Në këmbim të cilës gjë? Për të mbjellë aty 10 pallate? Sot, nëse ngjitem drejt kodrës, nuk mund t’u tregoj fëmijëve se aty ka pasur disa vila me fasada të bukura, të cilat mund t’i shohim në ndonjë film të epokës. Janë rrafshuar në emër të së drejtës së pronarit, thua se e drejta publike nuk ekziston më.
– Jeni lindur në qytetin bri detit. Deti dikur ishte një kufi, sot është një derë që hapet. Kur e shihje detin atëherë, dhe kur e sheh detin sot, ç’të vjen ndërmend?
Në fëmijëri deti ka qenë vetëm i bukur. Kam qenë fëmijë që e doja detin, por nëndetin edhe më shumë, ndaj jam zhytur gjithnjë. Nëndeti i qytetit tim është më i bukur se mbideti dhe toka përreth. Ka faunën e tij ka florën që nuk lëkundet nga erërat, por nga valët dhe rrymat ujore. Nën det mund të fantazosh më me gjallëri se mbi tokë. Në fëmijëri deti ishte vetëm i bukur, në rini deti u bë i mirë, sepse prej vinin objekte dhe ide të ndryshme nga tonat. Në atë periudhë kuptova se deti ishte pengesë edhe mundësi. Nga brigjet shihje fuçitë disa pluskuese, bovat. Ishin tri radhë. Fuçia e parë, ishte “fuçia e lejimit”. Fuçia e dytë ishte “fuçia e këshillës së mirë”. Fuçia e tretë ishte “fuçia e ndalimit”. Ne laheshim midis fuçive të dyta dhe të treta. Deri aty ishte caku. Dhe ky cak nuk ishte me shume se 200–300 pash nga bregu. Nëse e kaloje fuçinë e tretë të kapnin “varkat e shpëtimit”, që mund të shndërroheshin edhe në varkat e burgimit. Disa edhe e kanë pësuar. Edhe kur nuk e kishe ndërmend të arratiseshe, ndiheshe i frustruar, mësoje limitet, njihje kufijtë. Dhe nuk ka më keq se sa t’i njohësh, madje t’i nderosh kufijtë.
Edhe pse i përdorim fuçitë si trampolina për t’u kredhur në det, prania e tyre ishte e frikshme dhe agresive. Fuçitë, të cilat i përdorëm për të luajtur, ishin si minat detare. Shpërthimi i atyre fuçive, edhe pse mund të mos i kemi dëgjuar, ka ndodhur brenda nesh. Për ne, fëmijët e rritur mes viteve ’60-’70, shpërthimi i atyre fuçive vrau guximin, ëndrrën për të thyer kufijtë. Prania e atyre vrau edhe dëshirën për të shkuar më tej. Ato fuçi na bënë të njohur se kufizimet duheshin njohur dhe madje respektuar, si të qenkëshin të drejtat e njeriut. Nga ato fuçi, që lundronin në heshtje, të kapura fort pas fundit të detit, na mësuan fjalët “mos guxo!”. Asgjë nuk i ngjante Shqipërisë së izoluar më shumë se ato fuçi.
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)