Nga: FATMIRA NIKOLLI*
TIRANE – Shkolla ishte jashtëzakonisht e zymtë. Tek Instituti i Lartë i Arteve ka qenë periudha më e trishtueshme e jetës sime. E di që këtë nuk jua kanë thënë shumë vetë. Për mua ishte e tillë”.
Bujar Luca i prezantohet publikut shqiptar të mërkurën në mbrëmje me ekspozitën “Blac Box” në Galerinë Kombëtare të Arteve (21 tetor-15 nëntor). Vizatime e piktura realizimi i të cilave shtrihet në një hark kohor prej dy dekadash, prezantohen në një mënyrë të veçantë, ndërsa vetë piktori vjen në “GSH” me një rrëfim për veten, Shqipërinë e para 1990-ës, krijimtarinë e sënduqeve, arti sipas tij(dikur dhe sot), vitet e zymta të Institutit të Lartë të Arteve e rrekja për të njohur artin e perëndimit.
-Në Galerinë Kombëtare të Arteve, vini me një ekspozitë të ndarë në dy pjesë: piktura dhe grafika. Pse “Black Box”?
Kjo titullohet “Black Box” dhe titulli i jepet ekspozimit: vendosja e qindra vizatimeve në një zonë të mbyllur. E kam quajtur “Black Box”, si ajo kutia e zezë e avionëve që regjistron të gjitha bisedat e shenjat paralajmëruese të një aksidenti të ardhshëm. Në rastin tim, vihen në evidencë të gjitha kalimet e mia në jetën e përditshme, mbresat, ndjenjat që kanë shënuar ngjarjet e ndryshme në jetën time, të përkthyera në gjuhën e pikturës.
– Ka një narracion të padukshëm ekspozita?
Jo, sepse nuk më ka interesuar. Flas me ngjyrat dhe me linjat. Nuk është rastësi që “Black Box” ka një gjuhë të pavarur. Gjithkush mund të gjejë aty tema të ndryshme të lidhura me traditën pikturale dhe me të kaluarën, e të tashmen, dhe mund të krijohen evokime të ngjarjeve. Shpesh kanë qenë të qëllimta, por qëllimi im kryesor nuk është ky. Është pikëmbështetje tradita, por jo pika finale, pasi finalja për mua është interpretimi i një ideje, emocioni, dhënia e një bote të padukshme. Duke transmetuar diçka që s’e ka parë më parë, publiku do ketë emocion. Nëse do ketë dialog mes veprës sime e spektatorit do jetë sepse do identifikojë një emocion.
-Unë shoh në vizatimet tuaja “Black Box” silueta që vallëzojnë…
Po, edhe të tilla janë. Ju do shihni në tekstin e ekspozitës që unë them se në veprën time ka një lloj koreografie, ka një balet, një balet që nuk bëhet në tokë, po në ajër.
– Është ky ‘balet’, dëshira e njeriut për të prekur “qiellin”, pra për të ikur nga realiteti?
Po, jo për t’i ikur realitetit në kuptimin e keq të fjalës, por për t’u çliruar. Realitetit nuk i shpëtojmë dot, por ne mund të bëjmë diçka që atë ta bëjmë sa më poetik e tërheqës.
– Pse janë të ‘vrara’ e të zbehta ngjyrat e vizatimeve të “Black Box”?
“Black Box” është konceptuar në gamat e të zezës deri tek sepja, janë kufizuar me qëllim ngjyrat, për të tërhequr vëmendjen ndaj aktit krijues. Dukë kufizuar ngjyrën, vëmendja tërhiqet ndaj lëvizjes, linjës e ritmit të figurave.
– Ndërkaq kemi edhe zonën e pikturës, në fund të së cilës ka një derë për tek “Black Box”. Çfarë janë pikturat në këtë rast?
Vura disa piktura që krijojnë një hapësirë të dytë. Ndërkohë janë ndalesa e parë, ku tjetri ftohet gradualisht të hyjë në intimitetin e “Black Box”.
– Kur janë realizuar?
Pikturat gjatë vitit 2014, ndërsa vizatimet i kam filluar që nga viti 1997, e është punë në zhvillim.
– Keni lënë Shqipërinë në 1990 dhe vijoni të jeni artist. Si jetoni në Paris?
Kam një atelier të madh në Ivre-sur-Seine ku lë pikturat, një atelier ku krijoj e meditoj rregullisht.
– Çfarë është arti për ju?
Arti më ka interesuar për thelbin e tij dhe thelbi është arti për art, formalizmi. Është ajo që shpesh quhet e padobishme tek arti. Ajo që quhet luks, sepse thellësisht njeriu ka nevojë për këtë luks. Formaliteti si diçka që i vjen njeriut jashtë asaj që është e domosdoshme që ai të ekzistojë fizikisht. Mendoj për anën ideale të tij. Është mbi të gjitha që të kemi disa elementë që na japin një luks shpirtëror e që e pasurojnë jetën.
– Kjo është ekspozita e parë vetjake në Galerinë Kombëtare të Arteve, ku prezantoni krijimtarinë tuaj. Si erdhët?
Ideja për të ardhur në Galerinë Kombëtare të Arteve nuk ka lindur sot, ka qenë e hershme, sepse kushdo që mbaronte Institutin e Lartë të Arteve, ëndërronte që një ditë të ekspozonte këtu. Gjatë diktaturës, këtu bëheshin ekspozitat më interesante dhe kushdo që arrinte, merrte emër. Kam bërë përçapjet e mia kur sapo kam mbaruar institutin, por fatkeqësisht komisionet e njëpasnjëshme i kanë refuzuar punët e mia.
– Pse?
Sepse gjenin në to influenca të artit perëndimor.
– Ju nga i kishit marrë influencat, ishit në kontakt me artin perëndimor?
Influencat nuk mungonin sepse isha koshient, kërkoja dhe dëshiroja me çdo kusht që të kishte diçka nga fryma e kohës. Dhe ky ishte nocion i rëndësishëm, por jo i njëjtë me atë që partia na mësonte. Arti për mua nuk kishte për detyrë të vinte në dijeni masat popullore, për ecurinë apo besnikërinë ndaj partisë.
– As të tregonte arritjet e Republikës Popullore?
Ekzakt. Duhej të ishte i çliruar nga mesazhi direkt dhe të shërbente për të ngjallur emocione e për të dhënë një nocion bashkëkohor shikuesit.
– Ishit në kontakt me revistat e huaja artistike?
Po, edhe kjo. Në atë kohë librat e revistat ishin të kufizuara, duheshin autorizime të posaçme të mundje t’i shfletoje këto. Nuk është se mungonin, pasi bibliotekat kishin disa syresh, por edhe disa individë i kishin në bibliotekat personale, kush kishte mundësi të udhëtonte atë kohë. Edhe këta i jepnin vetëm nëse ishin të sigurt që nuk do i tradhtoje. Unë i merrja falë faktit që punoja në Kinostudio, për pasojë pajisesha me autorizime që më jepnin leje t’i shihja ato për punën time kërkuese, që të realizoja kostume dhe dekore.
– Çfarë revistash keni parë?
Revista bashkëkohore, që ishin mbi veprat e piktorëve, revista mbi artin e shek.20, e që tejkalonin periudhën impresioniste.
– Cilët piktorë ju bënin përshtypje?
Më bënte përshtypje i gjithë arti modern.
– Atëkohë kishin filluar edhe videoperformancat, ju i njihnit?
Kishin filluar, por tek ne qe e vështirë kjo lloj influence, pra e videoperformancave. Duke qenë të kufizuar me materiale dhe në kontakte, dhe në informacionin mbi artin bashkëkohor, ishim tejet të varfër për të konceptuar realisht se ç’ndodhte. Këtë shans e pata vetëm më 1990. Atë kohë kuptova që influencat që kishim marrë, na kishin ndihmuar vetëm të vinim këmbë në atë artin bashkëkohor, po jo ta kuptonim tërësisht atë. M’u deshën vite ta njihja mirë dhe të bëhesha pjesë e lëvizjes, falë edhe faktit që gruaja ime hyri në një shkollë për artet plastike, e përmes saj shihja më qartë nivelin e artit, plus që mundesha t’i shihja vetë veprat në ekspozita në Paris e në muze.
– Më herët ju ishit student. Si e mbani mend Institutin e Lartë të Arteve? Sa ju jepte shkolla? Çfarë ju mësonin pedagogët?
Shkolla ishte jashtëzakonisht e zymtë. Tek Instituti i Lartë i Arteve ka qenë periudha me e trishtueshme e jetës sime. E di që këtë nuk ua kanë thënë shumë vetë. Për mua ishte e tillë. Instituti ishte një shkollë që mbyste çdo liri tek ne, jo se profesorët nuk e kuptonin se çafër duhej kërkuar në art. Kishte mes tyre që dinin shumë më tepër se sa na jepnin ne: Pandi Mele, Petro Kokushta, Myrteza Fushekati, etj. Veçse nuk mund të shkonin më larg se sa i lejohej.
– Në çfarë vitesh keni qenë ju në Institut?
Kam qenë në vitet 1973-1977. Problemi ishte që sado të përpiqeshim për të ndryshuar diçka, ajo mbytej menjëherë, sepse nuk lejohej. Ata vetë nuk mund ta lejonin të çelej diçka e re, sepse do të kritikoheshin nga regjimi.
– Ju krijonit jashtë rrymës?
Ne bënim kërkime, që i mbanim të mbyllura në shtëpi. Bëja, por nuk mund t’i tregoja në publik, as profesorëve të mi.
– Keni vepra të kësaj natyre?
Po, kam. I kam ruajtur.
– Çfarë veprash?
Vizatime dhe piktura. Vepra që tregojnë tendencën për t’u çliruar nga përmbajtja në vepër dhe paraqitja e realizmit. Kërkesat e mia nuk ishin për të imituar realitetin, nuk më interesonte kjo e as ta riprodhoja.
– Ju interesonte t’i iknit?
Po. Doja të ngjallte emocione sipas mënyrës se si unë e shihja dhe çfarë ngjyrash i jepja. Doja që vepra të fliste për personalitetin tim, më dukej e rëndësishme në art, subjektiviteti më ka interesuar gjithmonë dhe më ka udhëhequr.
– Ndjesia juaj ose shpirti që i jepnit veprës?
Po. Ky ishte subjektiviteti. Doja të isha i sinqertë, inkoshienca bashkëpunon dhe shfaq unitetin e personit që krijon.
– Si i shpëtuat kohës?
Jam ruajtur. Edhe në Kinostudio. Nuk i duhej treguar vepra kujtdo. Vetëm disa miq i njihnin veprat e mia si Llambi Blido, Kujtim Abdiu, etj.
– Shkruanit poezi në atë kohë?
Po. Këta miq e njihnin pikturën dhe poezinë time. I kam botuar ato vetëm kur ika në Francë. Tani po përgatis një vëllim të ri.
– Sa ka ndikuar poezia në pikturë?
Ka ndikuar jashtëzakonisht shumë.
– Në sa filma keni bashkëpunuar në Kinostudio?
Në 13 vite krijimtari kam bashkëpunuar në 25 filma.
– I ruani ende skicat?
Po, një pjesë të madhe. Me to arrita për herë të parë të bëja ekspozitë në vitin 1986. U prit shumë mirë. Ishte e para e kësaj gjinie dhe u bë falë faktit që edhe atyre pak influencave të huaja nuk u kushtohej vëmendje, sepse nuk ishte në pikturë po në kostume.
– Ju çelët një ekspozitë, “Shqiptarët e së nesërmes” në Paris me kryeministrin Edi Rama. Kush janë ‘shqiptarët e së nesërmes’?
“Shqiptarët e së nesërmes” sepse është komplekse dhe e natyrshme: ishte një propozim i galeristit, sepse shqiptarët e së nesërmes do të jenë shqiptarë që do i interesojnë përherë e më shumë komunitetit europian. Shqipëria është një shtet i vogël, por i rëndësishëm për pozicionin gjeopolitik që ka. Rama po punon shumë për Shqipërinë në Europë e është e rëndësishme jo vetëm për popullin, por në veçanti për rininë. Edi Ramën nuk e njoh sot. E konsideroj një artist mjaft të aftë e të talentuar. Kjo gjuhë nuk ka lindur tani, as para 10 vitesh, por kur ishte i ri në Institutin e Lartë të Arteve. Ai ka qenë që në kohën e institutit që binte në sy për talentin dhe për aftësitë intelektuale.
– Kur e njohët?
E njoha përmes Ilia Xhokaxhisë që kur ishte student. Më vonë u ftuam në Ambasadën Franceze në Tiranë në vitin 1990. U bë një bashkëbisedim me artistët shqiptarë bashkëkohorë, ku u ftuam unë dhe Edi. Ishim ftuar si të rinj që premtonim. Ne patëm mundësinë që të flisnim me gazetarë të huaj që ishin në atë takim e që shkruan një artikull në revistën “Connaissance des Arts”. Ata na fotografuan së bashku me veprat tona. Dolëm në revistë, në një revistë të huaj ku paraqitëm në vepra që regjimi nuk i lejonte. Më vonë e kam njohur më afër në Paris, sepse vinte në shtëpinë time. Atë kohë kisha një atelie që ishte në një bodrum. Kushdo vinte në Paris, siç ishte Edi Hila, unë dhe Edi u tregonim se sa e vështirë ishte të avancoje në Francë. Po flas për takime në vitet 1992, 1997-1998.
– Ka një lloj “black out”-i rreth Ramës në Paris. Si mik, si e mbani mend atë kohë?
Mbaj mend një telefonatë të vitit 1993, ku kemi folur një orë. Biseda qe e tillë që unë arrita të kuptoj se ky njeri do bëhej dikush. Ai në shkëmbimet me miqtë ka ide pafund, që i zhvillon dhe ka shumë oratori. Kur flisnim për artin, kuptoj edhe më shumë prej natyrës së tij. Edi punonte jashtëzakonisht. Ka bërë shumë piktura në Paris, një pjesë edhe i dhuronte. Drejtori i muzeut të Orsayt ka vepra të tij që i ruan me krenari. Ka një stil personal, instiktiv e të fuqishëm, është një nga arsyet që kemi ekspozuar edhe bashkë. Në origjinën e krijimeve tona është dëshira për të transmetuar një emocion inkoshient.
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)