Nga Reshat Kripa

-“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë, e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realitetin e thjeshtë e të tmerrshëm, të shtypjes së njëmendtë atje ku ekziston përnjëmend”.

Robert Krasta e kishte bërë zakon që në çdo përvjetor të prindërve, të shkonte në varreza dhe të vendoste një tufë me lule, mbi varrin e tyre. Vështronte fotografinë e stamposur në porcelan dhe fillonte bisedën me ta. Këtë zakon, kishte kohë që e kishte bërë. Biseda sikur i qetësonte shpirtin. U tregonte për gjithçka kishte ndodhur në familje. Ndonjëherë, kur gjente vështirësi në ndonjë gjë, u kërkonte ndihmë atyre dhe i dukej sikur ata i përgjigjeshin. Ndoshta kjo, mund të ishte ndonjë hamendje e tij, megjithatë ai e besonte.

 Atë ditë të gjithë punonjësit e ndërmarrjes ishin lajmëruar për një mbledhje të rëndësishme, ku do të merrnin pjesë edhe përfaqësues të Degës së Punëve të Brendshme. Flitej për demaskim të disa personave të padëshiruar. Mbledhja ishte lënë për në orën nëntë, por njerëzit filluan të mblidhen më herët. Pothuajse asnjë, nuk kishte filluar punë. Kureshtja i shtynte të vinin dhe të interesoheshin. Gjithkush mendonte se diçka do të ndodhte. Demaskim apo ndoshta diçka tjetër. Ata që kishin ndonjë dregëz në biografi, druheshin se mos ishin viktima të radhës.

Midis tyre edhe Stefani me Gjergjin. Kishin më shumë se një muaj që nuk e ndjenin veten të qetë. Pas arrestimit të Agronit edhe ata prisnin nga çasti në çast, arrestimin e tyre.

– Më duket se na erdhi fundi, – foli Gjergji i tronditur.

– Mos e lësho veten. Sido që të ndodhë, mbahu si burrë. Vetëm kështu do të mund t’i bëjmë ballë.

Gjysmë ore para, salla ishte mbushur plot e përplot. Njerëzit diskutonin me zë të ulët. Së fundi u dëgjua një zhurmë makine dhe pas saj në sallë, hynë sekretari i partisë drejtori, kryetari i Komitetit Bashkimeve Profesionale, shefat e tjerë të ndërmarrjes, Demiri me Ilian dhe Agroni, i shoqëruar nga disa policë. Njerëzit filluan të pëshpëritin me njëri-tjetrin. Dikush shprehte keqardhje me shokun pranë. Inxhinieri, kishte qenë një person korrekt në marrëdhëniet me të tjerët. Këtë ata nuk mund ta harronin. Por kishte edhe nga ata që, sjelljen e tij, e kishin harruar. Ata ishin shndërruar në intrigantë dhe servile, të gatshëm të hidhnin male me baltë, mbi atë fatkeq.

– Vdekjen e prisja, por që të vinte kryeinxhinier Agroni në bangën e të akuzuarve, nuk ma merrte mëndja, – i tha një punëtor me zë të ulët, shokut që kishte pranë.

– Eh, mor mik! Nuk e di ti se çfarë sjell minuta, nuk e sjell sahati, – iu përgjigj ai po me zë të ulët.

– Ti je më i mençur, a beson vërtet që ai të ketë tradhtuar? – vazhdoi i pari.

– Nuk e di, por më mirë mos fol. Vetëm dëgjo. A e di se dhe muret kanë veshë? – iu përgjigj shoku i tij.

– Mirë, or mik, mirë. – e mbylli bisedën i pari.

Në këtë kohë u ngrit në këmbë sekretari i partisë dhe të gjithë heshtën. Në sallë u vendos qetësi e plotë.

– Shokë dhe shoqe! – filloi sekretari i partisë. – Sot jemi mbledhur për të dëgjuar raportin e përfaqësuesit të Degës së Punëve të Brendshme, shokut Demir Kapedani, mbi veprimtarinë armiqësore të ish-punonjësit të ndërmarrjes sonë, të pandehurit Agron Canaj, që tani ndodhet në bangën e të akuzuarve, si dhe bashkëpunëtorëve të tij. Pas raportit të tij, ai ftoj të gjithë pjesëmarrësit, të shprehin mendimet e tyre hapur dhe pa frikë. Tani më lejoni t’ia jap fjalën shokut Demir.

– E dëgjove? Ai tha dhe bashkëpunëtorëve të tij, – foli me zë të ulët Gjergji.

– Pusho dhe dëgjo! – u përgjigj Stefani.

Gjergji nuk foli më. Në mes të heshtjes së thellë që kishte mbuluar sallën, Demiri filloi leximin e proces-verbalit që kishte nënshkruar më parë Agroni. Akuzat ishin nga më të rëndat, që mund të merreshin me mend. Sipas tyre, ai pranonte se kishin krijuar një grup subversive, me anën e të cilit do të tentonin të hidhnin në erë turbinën e re, që do të vendosej në hidrocentral. Në planet e tyre ishte, gjithashtu edhe zhvillimi i akteve terroriste, për të ngjallur panik në radhët e popullsisë. Të gjitha këto, ishin bërë sipas udhëzimeve që kishin marrë nga KGB-ja sovjetike dhe CIA amerikane, në shërbim të të cilave, ai ishte vënë që kur kishte qenë student në Sofje.

Herë pas here, Demiri e kapërcente frazën. Kuptohej që në ato vende ishin emrat e denoncuara nga Agroni. Njerëzit ishin kuriozë të merrnin vesh se kush ishin ata. Agroni e dëgjonte dhe me vete mendonte se, si kishte mundur të nënshkruante një deklaratë të tillë të turpshme. Para syve i doli skena me Lumton dhe Iridën dhe e kuptoi shkakun e gjithë asaj. Mund të ngrihej dhe të deklaronte se, të gjitha ato ishin sajime të tyre, por ideja se ajo skenë mund të përsëritej në çdo çast e tmerronte. Qëndronte si ndonjë mumie e heshtur, duke dëgjuar marrëzitë që nxirrte goja e hetuesit. Nga kjo gjendje e përmendi zëri Demirit që i tha:

– A janë të vërteta këto?

Agronit i mbeti zëri në grykë. U mundua të fliste por nuk mundi. Ishte në gjendjen e fajtorit, që megjithëse e kupton fajin që ka kryer, nuk është në gjendje të reagojë, ndërkaq,  Demiri u kthye nga ai dhe e pyeti përsëri me një ton që, vetëm ai dinte ta përdorte:

– Hë, si thua?

Agroni vështroi sallën që priste në heshtje dhe së fundi mundi të thotë me një gjysmë zëri të shuar:

– Po.

– Më fort që ta dëgjojnë të gjithë.

– Po, – përsëriti Agroni, kësaj radhe me zë më të lartë.

Një zhurmë mbuloi sallën. Njerëzit filluan të pëshpëritin me njëri-tjetrin, disa me zë të ultë dhe disa me zë të lartë.

– More, po paska qenë gjarpër i mbuluar, – tha dikush, – dhe ne e mbanim për burrë të ndershëm. Paskemi mbajtur gjarprin në gji.

– Kemi mbajtur një gjarpër, që mund të na kafshonte nga çasti në çast, – foli një tjetër andej nga fundi.

– Shoku Demir, mjaft na lexuat. Merreni dhe dënojeni sa më shpejt qenin, – u hodh një burrë me dy gisht mustaqe.

– Bukëshkalët që harruan bukën e partisë, tradhtarët që për interesa të ulëta u shitën te të huajt, meritojnë dënimin më të rëndë, – e ngriti zërin duke tundur gishtin me kërcënim një qose.

Vazhdoi një seri akuzash dhe sharjesh nga më të ulëtat. Dikush u afrua dhe i hodhi një tok me pështymë në fytyrë. Një tjetër, me një zë të fortë, lëshonte sharje nga më të rëndat:

– Shoku Demir, mjaft na lexuat se i kemi të qarta si drita e diellit. Na thoni kush janë bashkëpunëtorët e tij?

Ndërkaq ndërhyri Demiri:

– Prisni, se kemi akoma diçka për të deklaruar. Këto veprime i pandehuri mendonte t’i bënte me dy shokët e tij të ngushtë, Stefan Gjokën dhe Gjergji Panon, që siç e dini, rrjedhin nga familje të deklasuara, duke futur në valle edhe persona të tjerë.

– Cilët janë ata?

Në këtë kohë ndërhyri operativ Ilia:

– Stefan Gjoka, Gjergji Pano, Ylli Nivica, Gazmend Shpuza dhe Përparim Seferi, në emër të popullit jeni të arrestuar!

Një grumbull policësh, që qëndronin të gatshëm prapa tyre, iu hodhën sipër dhe sa hap e mbyll sytë i prangosën. Agroni qëndronte si i ngrirë. Nuk i kishte shkuar ndër mend se puna mund të shkonte deri këtu.

– Ne jemi të pafajshëm, – u dëgjua zëri i fortë i Stefanit. –   Ai gënjen!

– Kjo nuk është veçse një farsë, – përsëriti Gjergji që e kishte marrë veten nga hutimi i parë.

Turma e acaruar filloi të reagojë më me egërsi.

– Poshtë tradhtarët! – foli njëri me një zë të acaruar.

– Ne s’jemi tradhtarë. – u përgjigj Ylli.

– Spiunët në litar! – tha një i dytë.

– Ne s’jemi spiunë, – ia ktheu Gazmendi.

– Poshtë bashkëpunëtorët! – gjëmoi zëri i një të treti.

– Ne s’jemi bashkëpunëtorë, – ishte përgjigja e menjëhershme e Përparimit

– Pushoni! – u dëgjua zëri i njërit prej rojeve. – Që nga ky çast, nuk keni të drejtë të flisni.

Dikush doli jashtë, mori një gur dhe deshte t’i qëllonte, por e ndaloi dora e njërit që kishte pranë. Të tjerë vazhdonin të shanin me histerizëm. Kishte edhe nga ata që heshtnin të nemitur e të trembur. Ata nuk ndiheshin, por nuk kishin as guxim të kundërshtonin. Sekretari i partisë, e kuptoi se gjendja mund të dilte nga kontrolli ndaj tha:

– Takimi mori fund. Të gjithë kthehuni në punë!

Turma doli nga salla duke hungëritur:

– Dënojini pa mëshirë maskarenjtë!

Pas pak salla e mbushur me tym duhani dhe bishtra cigaresh u zbraz. Të fundit që dolën prej saj ishin të pandehurit, që të shoqëruar nga turma e policëve, i hipën në makinën e policisë.

Ditët kalonin njëra pas tjetrës. Irida vazhdonte pothuajse në të njëjtën gjendje. Nuk bënte zhurmë, nuk bërtiste, nuk shkulte flokët dhe për këtë arsye, nuk e kishin qethur. Vetëm sytë vazhdonte t’i kishte të çakërdisur. Ndonjëherë luante me një kukull të madhe, që e mbante ndër duar. Herë pas here qante pa zë. Dukeshin vetëm lotët që rridhnin nëpër faqet e saj që kishin marrë një pamje të zbehtë. Në atë çast nuk donte t’i fliste njeri.

– Doktor si është? – pyeti Lumturia.

– Nuk di si të them, – u përgjigj ai. – Sëmundja e saj është e një lloji të veçantë. Pothuajse nuk flet fare. Herë pas here shpërthen në vaj. Lereni të qajë. Ndoshta e qara do ta sjellë në vete. Por sëmundja i ka prekur edhe intelektin. Duhet luftuar që ai t’i kthehet sa më parë. Për këtë i duhet folur vazhdimisht. Bile edhe atëhere kur mendon se është në gjumë, pasi ajo pjesën më të madhe të kohës, e kalon në atë gjendje. Këtë e ka nga ilaçet. Mos mendoni se kur fle, nuk dëgjon. Cili ka qenë hobi i saj?

– Në të vërtetë ka patur shumë pasione, – u përgjigj Lumturia, –  por, sidoqoftë, letërsia ka qenë hobi i saj. Vazhdimisht recitonte vargje nga poetë të mëdhenj. Edhe teatri i pëlqente.

– Atëhere i recitoni sa më shumë nga ato poezitë. Mundohuni ta nxisni edhe atë të recitojë. Mundësisht nga ato që ajo preferonte. Bëni dialog të vazhdueshëm për teatrin dhe letërsinë. Mos harroni!

Lumtua qëndronte pranë saj. Kishte marrë leje nga seksioni arsimit dhe nuk shkonte në shkollë. E përqafonte, i fliste vazhdimisht, i tregonte histori të shkuara me shpresë se ato mund t’i sillnin kujtesën, që i kishte humbur. Në mënyrë të veçantë, i fliste për të atin, i kujtonte festën e ditëlindjes kur, së bashku me të, ndërtuan njeriun prej bore që e quajtën Borëbardha. Ajo e dëgjonte e heshtur dhe herë pas here thoshte:

– Babi? Ku është babi? Shiko, po fluturon. E kanë rrëmbyer harpiet. Edhe unë do të fluturoj së bashku me të.

Fjalët e doktorit e shtynë të ndërronte mënyrë bisede.

– Rida, do i thuash mamit ndonjë nga ato poezitë, që recitoje aq bukur? Për shembull nga rubairat e Omar Khajamit. Apo të recitojë një mami dhe pastaj fillo ti?

Oh, sa mllef ka grumbulluar zemra e saj e vogël! – tha me vete Lumturia –  Kush mundet t’ia heqë atë?

Irida u ngrit pak, vështroi rreth e rrotull e habitur, mori kukullën dhe e shtrëngoi fort në gjirin e saj.

– Borëbardha është ajo? – e pyeti e ëma

– Jo, jam unë. Borëbardhën e helmoi shtriga.

– Por erdhi princi dhe e zgjoi.

– Kurse mua do të më zgjojë vetëm babi

– Babi do të vijë së shpejti.

– Kur?

Në këtë kohë në dhomë hyri nënë Gjylua. Me buzën në gaz ajo iu drejtua së mbesës:

– Si u gdhi zogu i nënës?

– Njëlloj, – i tha Lumturia me zë të ulët.

– Ik moj bijë tashti. Këtu do të qëndroj unë. Eja përsëri në darkë.

– Doktori më tha se i duhet folur vazhdimisht. Tregoji diçka, për shembull ndonjë vjershë dhe bëji pyetje vazhdimisht për të parë se sa është në gjendje të mbajë mend.

U drejtua nga vajza dhe duke e puthur i tha:

– Mami po ikën. Këtu është gjyshja. Mirupafshim!

Irida nuk u përgjigj. Lumturia e vështroi për disa sekonda dhe u largua me sytë të mbuluar nga lotët, që nuk i shteronin kurrë. Nënë Gjyla u drejtua nga mbesa:

– A do të të tregoj diçka?

– Mirë. – u përgjigj ajo me indiferentizëm.

– Apo do i thuash ti nënës ndonjë nga ato që i reciton aq bukur?

– Të deklamoj një monolog?

– Shumë mirë, fillo.

Irida u ngrit dhe u bë gati për të filluar, por në atë kohë hynë Teuta me Mellaninë. Ato e vizitonin shpesh. Në kundërshtim nga më parë edhe një pjesë e mirë e shoqeve të klasës, vinin për ta parë. Por ajo pothuajse nuk njihte asnjërën. Ato ishin zhdukur nga kujtesa e saj. Të vetmit që njihte, ishin Lumtua dhe gjyshja. Sa herë që shikonte ato, fillonte të qante. Ngashërima të thella dilnin nga thellësia e gjoksit.

-Përse na dënove në këtë mënyrë, o Zot i madh? – thoshte nënë Gjyla.

Por Zoti heshte. Ai ishte dëbuar nga trojet e këtij vendi. E kishte harruar këtë vend që dënoi veten e tij.

– Si je Rida? – tha Teuta.

– Shumë mirë, – ndërhyri nënë Gjyla –  Tani sa po bëhej gati të më recitonte diçka.

– Ashtu? Atëhere fillo.

Me një zë të dobët që dukej sikur dilte nga thellësia e një varri, Irida filloi të flasë:

– A kanë fuqi krahët e mi të ndreqin botën? A munden ta kthejnë përsëri babin pranë meje?

Një rrjedhë lotësh mbuloi fytyrën e saj.

– Shkoni bijat e nënës, – tha nënë Gjyla. – Lëmani mua këtë varr të hapur.

Kur po mbaronin pushimet e vitit të ri, Lumton e njoftuan se duhej të kthehej në punë, përndryshe do ta humbiste atë. Nuk dinte si të bënte. Po të humbiste punën, me se do të jetonin? Po të shkonte në punë, me kë do ta linte vajzën? Nënë Gjyla nuk e bënte dot një shërbim të tillë. Ishte plakë dhe e lodhur nga jeta.

– Dëgjo, Lumto, – i tha doktor Sotiri. – Gjendja e vajzës nuk dihet sa do të vazhdojë. Ti nuk mund të rrish pa shkuar në punë. Shko dhe pasdite eja prapë këtu. Sa për vajzën, mos ki merak. Ne jemi këtu. Edhe infermierja e pavijonit është shumë e mirë dhe e kujdesshme. Pastaj, ajo sëmundjen e ka të qetë. Ti e shikon që nuk bënë asgjë.

Në mungesë të Lumtos, pranë shtratit të vajzës, vinte herë pas here nënë Gjyla.

Një ditë infermierja i tha:

– Një burrë kërkon të vijë

– Futeni brenda…!

Pa një fytyrë që e kishte parë dikur, por nuk i kujtohej. Dallgët që kishte kaluar ia kishin prekur kujtesën.

– Nuk më njeh? – i tha burri që e kuptoi se ajo nuk e njohu. – Jam Syrjau.

– Oh, më falni! Hallet më kanë sjellë në këtë gjendje.

– Më vjen shumë keq. Si ndodhi?

– Ah, mos më pyet. As unë nuk e di. Më thanë se iu shkaktua pasi pa të atin në atë gjendje.

– Në hetuesi?

– I thirrën një natë të dyja së bashku me nusen.

– Të poshtrit! Por si është tani?

– Si lumi dhe si deti.

– Po për djalin, çfarë keni dëgjuar?

– Askush nuk të tregon gjë. Çdo gjë e ka mbuluar misteri. Dimë vetëm atë që ndodhi në ndërmarrje, kur arrestuan të tjerët. Nuk na afrohet më njeri. Ruhen nga ne, qysh i thonë fjalës, si djalli nga thimjami.

– Bëhu e fortë. Ti duhet të mbash edhe nusen.

Futi dorën në trastën që mbante dhe nxori dy kokrra mollë.

– Merri dhe jepja vajzës. Janë fare pak, por kaq e kam mundësinë. Thuaji që i ka prurë xhaxhi Syrjau. Ajo nuk më njeh, por ti thuaja.

– Falemnderit!

Në dhomë hyri doktor Sotiri që bëri vizitën e zakonshme.

– Si duket doktor? – pyeti nënë Gjyla.

Ai nuk u përgjigj, por tundi kokën në atë mënyrë sikur donte të thoshte se, ishte e njëjta gjendje dhe doli përjashta. Irida u ngrit dhe u drejtua nga ballkoni.

– Ku po shkon zemra e nënës?

– Te babi. A e shikon si po fluturon?

– Mirë bijë, eja ulu dhe tregoi nënës çfarë shikon.

Ajo u ul dhe filloi të qajë.

Kështu kaluan dhe disa ditë. Irida ishte vetëm në dhomë. Lumtua në shkollë, ndërsa nënë Gjyla ende nuk kishte ardhur. Infermierja sapo kishte dalë nga dhoma pasi i kishte bërë një injeksion. Irida u ngrit nga shtrati.

– Babi, po më thërret? Do fluturojmë bashkë? Po vij, po vij.

U drejtua nga ballkoni, hapi portën dhe doli jashtë.

– Eja babi, eja merrmë.

Një grumbull njerëzish u mblodhën të tmerruar poshtë ballkonit.

– Vajzë, shko brenda të lutem! – i thirri një infermiere.

Dikush dha alarmin dhe vrapuan për në dhomë. Irida hipi në parapetin e ballkonit duke thërritur:

– Babi, po vij. Po fluturoj, po fluturoj!

Hapi krahët dhe u lëshua në zbrazëti, në kohën që në ballkon dolën infermieret e para. Një klithmë e tmerrshme u dëgjua dhe trupi i vajzës u përplas në tokë. Të pranishmit e morën dhe e çuan në sallë. Por ishte e kotë. Shpirti kishte fluturuar nga trupi i saj.

Doktor Sotiri mori përsipër një detyrë shumë të vështirë. Duhej të lajmëronte Lumton. Po si t’ia thoshte? Shkoi në shkollë.

– Eja se të kërkon vajza, – i tha.

Çuditërisht nënës, ia ndjeu zemra mandatën.

– Thuamë, mbaroi?

Sotiri nuk foli. Po mendohej si të vepronte. Si mund t’ia thoshte një lajm të tillë?

– Thuamë! – përsëriti Lumtua tërë ankth.

– Ngushëllimet e mia!

Goditja ishte e rëndë. Ra pa ndjenja. Doktori i vuri në hundë një garzë me amoniak dhe e solli në vete. Filloi të qajë me ngashërim. Kur mbërritën në spital, ra e alivanosur mbi trupin pa jetë të vajzës. Ndërhyrja e mjekëve e përmendi.

Në mbrëmje e sollën në shtëpi. E veshën me të bardha. Mbi krye i vendosën një kurorë me lule shumëngjyrëshe. Dukej si bukuroshja e fjetur e përrallës. Nuk vonoi dhe dhoma u mbush me njerëz. Atë që nuk kishte mundur të bënte jeta, e kishte bërë vdekja. Ajo i kishte bashkuar përsëri ata.

Të nesërmen u zhvillua ceremonia e varrimit. Rasti tejet i hidhur kishte mbledhur shumë qytetarë. Të gjithëve u vinte keq për pesëmbëdhjetëvjeçaren që, e kishte mbyllur jetën në mënyrë tragjike. Kishin ardhur të gjithë shokët dhe shoqet e klasës, edhe ato që nuk i kishin shkuar në spital. Kishin ardhur edhe shoqet e Lumtos.

Kortezhi i përmortshëm u nis nga shtëpia. Pas makinës së funeralit ishte një kurorë e vetme. Në të shkruhej:

Iridës së dashur!

Babi, mami, gjyshja.

Atë e mbanin Mellania me Teutën. Në dalje të rrugës kryesore priste autobusi i vetëm. Dikush nga turma e madhe foli:

– Ta përcjellim më këmbë deri në dalje të qytetit.

Kortezhi vazhdoi rrugën. Në ballë të tij ecte Lumtua, e mbajtur për krahu nga dy shoqet e saj, Anita me Blerinën. Për këtë rast, nuk e kishin marrë parasysh vendimin e organizatës së partisë. Nënë Gjyla, kishte ndejtur në shtëpi. Tjetër njeri nga familja nuk kishin. Skënderi me të shoqen, nuk kishin guxuar të vinin. Njerëzit që nuk merrnin pjesë në kortezh, kur ai kalonte pranë tyre, mbanin qëndrim gatitu. Ndonjë që kishte kapele e hiqte dhe nderonte.

Duke ndjekur fshehtësish kortezhin, Demiri dhe Ilia, survejonin turmën. Habiteshin se si kishin mundur të shkonin kaq veta në varrimin e një vajze, të një armiku të popullit?! Një gjë e tillë, i tërbonte më tepër. Por, ajo që nuk mund të kuptonin ata ishte se dhimbja qe më e madhe nga frika dhe kjo dhimbje, kishte dalë mbi atë luftë të egër të klasave. Ajo kishte triumfuar mbi egërsinë e kësaj lufte.

Pasi përshkoi në heshtje të gjithë qytetin, në dalje të tij kortezhi ndaloi. Një pjesë e pjesëmarrësve u futën në autobus. Të tjerët u kthyen prapa. Midis tyre edhe Syrjau. Në varreza nuk foli njeri. E mbuluan në heshtje. Lotët e Lumtos dhe të tjerëve vaditën varrin e porsa mbuluar. Së fundi, në emër të familjarëve falënderoi vëllai i Lumtos. Një drekë e thjeshtë, e heshtur, mbytur nga gulçimet, me më të afërtit, i dha fund kësaj ceremonie mortore./memorie.al/