NGA FATMIRA NIKOLLI*

(Luftoj) me lugetër, me shtriga, me hije, me maska, me mullinjtë e erës, thotë Preç Zogaj duke qeshur në një rrëfim për jetën(dhe vdekjen): si të mrekullueshme e si dënim, për jetën e mbushur me përfundime që e trishtojnë, por nuk e trembin. Është një rrëfim përmes vargjesh të shkëputura nga vëllimi i tij i fundit me poezi “Ushtrime melankolie”, ku rroken tematika të ndryshme.

Në një intervistë për “Gazeta Shqiptare”, ai vjen edhe në një rrëfim për dashurinë që nuk flet, vetëm vështron, në pikën ku mblidhen ngjarjet, që nuk mund të ndodhin prapë.

Zogaj, flet për veten mes kornizave, për dritëhijet e identitetit shqiptar, për marrëdhënien me vdekjen që nuk do ta shohë kurrë, mandej për dëshirën “për të vdekur përgjithmonë” si një tërheqje nga përjetësia, për erën e sertë që merr mungesat në malin e shkretë dhe eshtrat që kthehen netëve nga janë e nga s’janë, a për ‘polakun’ që do donte të jetonte në vend të tij, për vallëzimin e vargjeve të rinisë dhe për vargjet e ngurta, për një poezi që nisi më 1983 e që kërkon ikjen si nderim për dashurinë, për qytete e kohë, mbamendje që enden në vetëdije duke ndezur në fillim drita të zbehta e mandej vargje të gjata.

-Ndahet në katër kapituj libri juaj i ri “Ushtrime të melankolisë”: ‘E paanë jeta, një klithmë larg fundit’; ‘Ushtrimet e melankolisë’; ‘Na ishte një herë poezia’ dhe ‘Koha ka rritur shpejtësinë’. Përtej perceptimit të lexuesit, cila qe arsyeja që ju e bëtë këtë ndarje?
Për lehtësi dhe komoditet leximi. Kjo është arsyeja. Në librat e mëparshëm kam ndjekur zakonisht një kriter vlerësues në renditjen e poezive, duke vendosur ato që i konsideroja më të mirat në fillim dhe në fund. Për vëllimin “Ushtrimet e melankolisë”, miku im poet, Rudolf Marku, më sugjeroi një renditje dhe ndarje tematike. E gjeta me vend sugjerimin e tij, duke besuar se kjo mënyrë paraqitjeje do të ndikojë sadopak në të mirë të leximit të poezisë, lexim i cili, siç e dini, po bëhet gjithnjë e më shumë tekanjoz, një zog i rralluar. Kështu, m’u desh t’i merrja poezitë nga gjendja rifugio dhe t’i grupoja sipas “grupit të gjakut”- shaka!- në katër ciklet që cituat ju.

-”Fillon prapë dita,/ Më masakrojnë/Në çdo degë ku vë këmbën si të zogut./ As më lëshon,/ As më dënon/ Bisha kohë”. Duket se dita dhe jeta e përditshme është një luftë? Me kë lufton Preç Zogaj?
Me lugetër, me shtriga, me hije, me maska, me mullinjtë e erës, me çfarë tjetër… (qesh) Këto vargje janë shkëputur nga poezia “Koha”, e cila tenton ushtrimin e daljes nga koha si një dalje nga rrethimi i së keqes, por që nuk zgjat si gjendje, sepse gravitacioni i përditshmërisë na kthen përsëri në pikën e nisjes, pra “fillon prapë dita”. Besoj se kjo poezi shpreh në njëjësin e vetës së parë përvojën e shumë njerëzve. Ndodh shpesh në ligjërimin poetik. Për mua dhe për shumicën e njerëzve që njoh, dita dhe jeta e përditshme janë një përpjekje, një përballje me lloj-lloj forcash dhe trysnish që shtyjnë të të kthejnë pas, të të mbajnë në vend, të të rrëzojnë, të të trishtojnë, të të helmojnë e kështu me radhë. Përveçse e mrekullueshme, jeta shfaqet edhe si një dënim për ta jetuar me përpjekje të mundimshme. Përpjekje në disa plane: materiale, shpirtërore, etike, filozofike.

-”Nuk jam më njeri, siç kam menduar./ Ky është momenti i së vërtetës”, thoni ju në vargje. Në fakt, a keni një të vërtetë tjetër për të ndarë?
Po, sigurisht që po! Më shumë se një. Me dhjetëra, po të mundja. Të vërtetat e reja në poezi kërkojnë kohë të precipitojnë, të mbushen me lëndë, me fjalë. Por kjo është një temë tjetër. Vargjet që cituat i keni shkëputur nga poezia “E paanë jeta/ një klithmë është larg fundit”, të cilën, më lejoni të pohoj se e dua më shumë se mjaft të tjera. Është sprova për të hyrë dhe për të ndriçuar me çelësin e sintaksës poetike një përjetim shumë intim dhe diskret kur qenia njerëzore personifikohet me një lule të hyjnisë. Ky është momenti i së vërtetës, momenti i njohjes së njeriut në këtë personifikim. Është një konkluzion, nuk është një retiçencë. Por nëse kjo hap për ju kllapën e një të vërtete tjetër të pathënë, do të thotë se një poezi tjetër po lind në horizontin e kësaj që është shkruar.

-Mendoni se njerëzit mund të përjetojnë vetëndjerjen e tyre si lule të hyjnisë?
Besoj se po. Shumë prej tyre. Kur jam përfshirë unë nga ky vizion, përse të mos jenë përfshirë qindra mijëra të tjerë?! Besoj se njerëzit, pavarësisht nga punët e përditshme, mendojnë edhe për këto gjëra. Kjo është përgjigjja logjike e pyetjes. Por poeti ndërkaq mund të ofrojë vizione që nuk i ka menduar askush tjetër.

-”Goditje, kudo goditje!/ Fjalë të mësuara pa dashje, me dashje,/ Fjalë të vyera nga fjalori i shqipes./ Goditje, kudo goditje!” shkruani ju në poezinë me titullin “Thjeshtime”. A ju dhemb ligjërimi publik që pushton çdo ditë median e më gjerë?
Nuk është tipike për mua të shkruaj me tone të larta, me nota denoncuese. Poezia “Thjeshtime” është një prej përjashtimeve. Më ka vrarë e vijon të më vrasë thellë në shpirt e folura invadente, dhuna ndaj gjuhës, ndaj lëmimit të saj nëpër shekuj në kërkim të formave të komunikimit që lejojnë dialogun dhe stolisin të drejtën. Dikur kam menduar se gjuha e trashë e urrejtjes është reminishencë staliniste në kuptimin e klishesë që kemi krijuar për gjuhën e luftës së klasave. Me kalimin e viteve kam parë se fenomeni është më i thellë. Kjo lloj gjuhe konflikti është si një argo në komunikimin mes nesh. Këtu letërsia duhet të mbajë shënim një humbje. Ndoshta edhe një sfidë për të sjellë mundësisht diçka të madhe në kulturën e etikës, elegancës, finesës, formave të holla të shprehjes që nuk fshehin asgjë, por ndërkohë nuk vrasin, e kështu me radhë.

-”Fundi është pafundësisht i vogël/ Po unë e shoh si asnjëherë tjetër”. Në kapitullin e parë, vargjet goditëse si ky janë disa. A ju trishtojnë fundet? A ju trembin?
Më trishtojnë, por nuk më trembin. Nuk ka përse. Ne jetojmë mes përfundimeve, perdeve që bien, ndarjeve, ikjeve, largimeve, vdekjeve… E kam zakon të shkruaj herë pas here poezi të shkurtra cerebrale, që marrin pasaportë poetike prej kontrapunktit apo kontrastit. Si kjo që keni cituar. Apo një tjetër që thotë “Dashuria nuk flet, vetëm vështron/ në pikën ku mblidhen ngjarjet/ që nuk mund të ndodhin prapë”.

-Nëna është pikë referimi, ndalese, kthimi, kujtimesh. Cili ka qenë raporti juaj me nënën?
Kam shkruar gjithmonë për nënën, në çdo vëllim, nga i pari tek i njëmbëdhjeti. E kam bërë figurën e nënës muzën e shumë përjetimeve dhe mendimeve poetike. Kam folur shpesh për këtë motiv, pasi kjo u ka rënë në sy gjithnjë gazetarëve dhe lexuesve që më kanë pyetur. Ajo që mund të shtoj sot është kjo: poezitë e mia për nënën ilustrojnë parimin e avantazhit që ka të shkruarit për tema që i njeh dhe i jeton intensivisht.

-Kthehemi edhe njëherë në temën tuaj të dashur të daljes nga përditshmëria. Në poezinë në dy kohë “Arrin e përditshmja…” ju shkruani: “Të harrosh çfarë dite është/ dhe çfarë plagësh ke marrë/ o bir i paregjistruar i Zotit”. Janë vargje që vërtet bëjnë përshtypje për frymën e tyre të veçantë që tingëllon kristiane. Vargu i fundit duket se përgjithëson fatin e një populli që i mohuan fenë, apo jo?
Fryma është ajo që përcjell at Zef Pllumi në librat e tij “të shkruar pa inad”, siç thoshte vetë. Më tej, nuk dëshiroj të komentoj për vargje të veçanta. Në qoftë se dikush tjetër ndihet “një bir i paregjistruar i Zotit”, do të mendoja se nuk jam i vetëm në këtë përjetim.

-”S’pushojnë së ikuri/ si retë dhe ujërat/ anembanë botës të rriturit”. Duket se u kushtohet atyre që ikin e na lënë, qoftë edhe shqiptarëve të ikur…
Po, është një poezi për Mirditën, për tokën, banorët, ikanakët e saj. Të parët e mi kanë ardhur në Lezhë nga Mirdita. Nëna ime është nga Mirdita. Kam një lidhje shpirtërore shumë të fortë me atë vend, ku ndjej gjithnjë se ka “diçka”, siç thoshte Idro Montaneli për Murin e Lotëve të Jerusalemit. Vargjet që dua më shumë nga kjo poezi mendoj se janë “një erë e sertë merr mungesat në malin e shkretë/ eshtrat kthehen netëve nga janë e nga s’janë/”.

-”Nuk më pëlqen të shoh pa u parë./ Nuk e shtyj dot të rroj pa u prekur./ Ah, të mund t’i ngrija edhe një herë/ prej lagështisë format që kisha…” Melankolia, nuk është e vetmja në poezitë tuaja. Është në fakt më shumë nostalgjia, nostalgjia e shpjeguar në të gjitha format nga Kundera: si mall për të shkuarën, si “sodade”, si dhimbje, si nevojë për të jetuar edhe njëherë atë çka të ka ikur…
Rudolfi e ka veçuar nga të tjerat këtë poezi, që ka tingullin dhe atmosferën e vargjeve anonime të gjetura në pergamena apo palimpseste pa autorë. Është një poezi eskatologjike për shpirtin që nuk i shijon të jetojë jashtë formave të trupit ku ka qenë strehuar. Vargu i fundit “të mund të vdisja përgjithmonë”, afirmon në mënyrë dëshirore një tërheqje nga përjetësia. Në momentin kur ndjejmë kështu dhe kërkojmë fjalët për ta thënë këtë, jemi duke shkruar poezi, thotë poeti amerikan, Robert Frost.

-Më 1994, ju shkruanit “Se jemi gozhduar në Rendin e Ditës/ E kemi marrë drejtimin por nuk e dimë ku vemi./ Askush nuk sheh më përtej asaj që duket,/ Kështu mbaruan burrat që bisedojnë me Zotin”, në poezinë “Athina po vjetrohet”. A e shihnit ju veten brenda disa kornizave?
Në librin “Ushtrimet e melankolisë” kam përfshirë me ndonjë rregullim të vogël katër-pesë poezi nga librat e mëparshëm. “Athina po vjetrohet” është një prej tyre. E kam botuar shumë vite më parë në fakt, si pjesë e një cikli me poezi të frymëzuara nga Greqia. Nuk kam menduar ndonjëherë se kjo poezi komplekse do të provokonte ketë pyetje. Por ka mundësi që ju keni të drejtë. Përgjigjja është: po, mjerisht po, e shoh veten brenda shumë kornizave dhe nuk e di si do të ishte ndryshe.

-Në poezinë “Monolog një”, ju shkruani: “Jam një shqiptar, as për fat, as për dreq./ Më mungojnë në fytyrë disa shekuj të shkuar”, dhe vijoni “Natën, ditën sa e sa herë/ dal nga rroba, dal nga pamja, dal nga vitrina e bashkëkohësisë”. Kur e kam lexuar, kam menduar se janë vargje për kaosin shqiptar, ndër vite, ndër shekuj, pra, ato dalë prej vitrinës së bashkëkohësisë… Është viti 1991 e pas tij vijnë edhe disa “dalje” të tjera, apo jo?
Ju falënderoj që e keni lexuar këtë poezi. Bërthamën e saj e gjeta në një shënim në formë vargu nga një vizitë në Romë në vitin e largët 1991. “Jam një romak i ri që do të zhbëhet/ sapo të këndojnë gjelat”. Në fakt e pata dëgjuar nga një zonjë. Mbi këtë varg dhe mbi impresionet e kontekstit të tij u mundova të ndërtoj njëzet e ca vjet më vonë poezinë “Monolog një”, që është një rrëfim rrokambolesk, ma merr mendja, për dritëhijet e identitetit shqiptar në rrethanat e hapjes.

-Ndërsa në “Monolog një” ju shkruani jashtë klisheve për këto dritëhije, te poezia “Monolog dy” duket sikur futeni në klishenë e lartësimit të atdheut. Por në fund, papritur shkruani: “Vështroj nga gjuha ime si nga një kala/ kohën e botës që vërshon/ kam frikë për fëmijët e mi/ kam frikë për fëmijët e fëmijëve të mi…” Pse kjo frikë? Pse ky vizion apokaliptik për të ardhmen?
Më kujtohet një poezi e Eseninit për nënën e tij kur i atribuon asaj frikën dhe merakun se do t’ia therin të birin. Është një ndjesi e gjithë nënave, e gjithë prindërve, do të thosha, në rendin e pasigurive. Dhembshuria mendon për më të keqen. Apo jo?! Për të ardhur te poezia “Monolog dy”, frika ime qëndron në faktin se në perspektivën e hapjes dhe ndërvarësive do të duhet të dalim edhe më shumë nga gjuha jonë, por a do të mund të dalim e të kthehemi lirisht në gjuhë pa e humbur, dhe ç’do të jemi po ta humbim? Kjo është frika e një prindi dhe poeti egoist, frikë e vogël ndoshta që vërshimet e globalizimit do ta fshijnë si të mos kishte qenë nga faqja e dheut.

-”Kam dashuruar dhe më duhet të ik/ përpara se të ndodhë diçka e keqe”. Kjo poezi që nis në vitin 1983, e përfundon në vitin 2009. Në 23 vite, ju ikët? Para se të ndodhte një gjë e keqe?
Shiko, në të vërtetë e kam shkruar në vitin 2009. Po mundohem të kujtoj tani pse e kam vënë edhe vitin 1983. Ndoshta sepse mund ta kisha shkruar edhe atëherë. Është një kantatë për dashurinë. Për dashurinë që përfundon keq, sipas një koncepti shumë të përhapur të letërsisë europiane, që gjen jehonë edhe në poezinë tonë popullore të dashurisë. “Qyteti më ka dhënë afat”, them nga fundi i kësaj poezie. Dashuria e ndërprerë nuk mund të bëjë sikur s’ka ndodhur asgjë dhe nuk mund të poshtërohet me kthimin e ish-të dashuruarve në dy të njohur të zakonshëm në qytet. Ikja është çmimi i nderimit të saj.

-U shkruani poetëve, Naimit, Arapit, Gjetjes, Pesoas, Markut, Kekos…. Pse?
Për nderim dhe për të pohuar, sa më takon mua, solidaritetin me poetët e tjerë të çdo kohe, të çdo race, të gjallë dhe të vdekur. Por nuk është vetëm kjo. Nganjëherë ndodh që një përjetim poetik kalon përmes botëkuptimit dhe botëndijimit të një poeti tjetër, ti e kupton këtë dhe për ndershmëri vendos emrin e tij në dedikasë. Siç është për shembull poezia që i kushtoj Naim Frashërit. E tillë është edhe poezia “E shkurtër jeta e poetit”, të cilën ia kam kushtuar poetit të madh, Fatos Arapit.

Po kështu edhe disa poezi kushtuar Teodor Kekos, të parin që mori vdekja nga gjenerata ime rreth dymbëdhjetë vjet më parë. Në poezinë “Poeti mespërmes Europës” jam munduar të përkthej poetikisht udhëtimet me makinë Londër-Tiranë dhe kthim të Rudolf Markut dhe të reklamoj vendin e patjetërsueshëm të poetit në kohën tonë. Poezia kushtuar Ndoc Gjetjes është një kantatë me nota elegjiake për një poet të lindur, që në mënyrën e të qenit ishte poet më shumë sesa në vetë veprën e shkruar.

-Ka gjithnjë një diskutim të hapur për dobinë e poezisë. Opinionet janë të larmishme, nuk mungojnë nihilistët që mohojnë totalisht vlerën e poezisë. Çfarë vlen në fakt sipas jush poezia?
Do më pëlqente të përgjigjesha me fjalët e poetit nobelist rus Josif Brodskij, që ka qenë i përfshirë në diskutime të tilla për dobinë e poezisë gjatë kohës kur jetonte në SHBA. Ai ka shkruar: Poezia purifikon gjuhën, bën shumë gjëra, është një akselerator i jashtëzakonshëm mendor, sintetizon një sasi të madhe lënde, lëndë racionale dhe irracionale. Nga pikëpamja ime është shumë shpesh instrumenti më efikas i njohjes…. Veç kësaj, besoj që është, në terma absolutisht mondanë, forma supreme e të folmes humane, dhe si e tillë ti përfaqëson sipas meje qëllimin antropologjik, ose gjenetik po të doni, të species sonë”.

Ja të gjitha këto i ka poezia, dhe unë jam plotësisht në një mendje. Duke folur për poezinë si instrument efikas të njohjes, filozofi ynë Artan Fuga ka shkruar njëherë se e vërteta artistike përfaqëson shkallën më të lartë të së vërtetës.

-I riktheheni vdekjes disa herë, herë si i gatshëm, herë si i trembur. Në fakt, cili është raporti juaj si poet me vdekjen?
Shumë i mirë, shumë miqësor, i kam kushtuar disa këngë, nuk do të shihemi kurrë, shpresoj të kujtohet kur të më ketë të sajin (qesh).

-Është zakon të pyetet një autor për një brengë, një peng të jetës së tij…
Një nga brengat e mia? Ndoshta është ajo që nuk jam rritur në idiomën e poetëve anglo-amerikanë, pë rshembull… Por sakaq më shkon mendja se po të kishte ndodhur kjo, nuk do të kisha njohur folklorin dhe poetët shqiptarë dhe do të vuaja për këtë.

-Do të preferonit të ishit anglo-amerikan po t’ju jepej mundësia të zgjidhnit një kombësi tjetër?
Njerëzit, me shumë pak përjashtime, kapen dhe mbeten të lidhur në kombësinë e tyre. Pra nuk shtrohet çështja. Por nëse e luajmë si lojë, me gjithë nderimin e madh për Anglinë, tani që po e mendoj do të më kishte pëlqyer të isha polak.

-Polak, pse?
Ndoshta sepse adhuroj në kulm tre poetë të mëdhenj polakë, Çesllav Millosh, Vaslava Shimborskën dhe Zbiginjev Herbert. Por ndoshta edhe sepse polakët më janë dukur jashtëzakonisht inteligjentë në çdo takim ndërkombëtar ku më është dhënë rasti të shkoj. Pastaj është Adam Miknik, publicisti dhe intelektuali i jashtëzakonshëm, që do të kisha dashur të shkruante për Shqipërinë si analist i pavarur nja dy-tre vjet. Sa shumë dogma mendore do të shkallmonte!

-Përfshirja në politikë ju ka larguar nga letërsia. Ndërkaq, a ju ka ftohur ajo me të?
Politika dhe publicistika më kanë ndihmuar, por më shumë më kanë penguar. Unë jam koshient se poezia parapëlqen pritjen e gjatë dhe dedikimin në vend të takimit të rastësishëm apo spontanitetit. Duhet të jetosh si poet që të kesh probabilitetin të biesh në tema dhe konceptime të rëndësishme. Unë e kam ndarë kohën mes punës për të mbajtur veten dhe familjen, leximeve dhe krijimtarisë. Puna ka qenë dhe është publicistika, nganjëherë edhe politika.

Të dyja më kanë plasur në terrene që pak kanë të bëjnë me poezinë, të dyja më kanë marrë kohë, por nuk ka pasur rrugë tjetër për të përmbushur detyrimet e mia si bashkëshort dhe prind i tre fëmijëve. Ndërsa vajtoj atë që mund të kem humbur, që në fakt nuk e di çfarë mund të jetë, e them me prova, nuk e kam braktisur për asnjë moment poezinë. Sa herë më ka vizituar apo më ka dalë në pritë një motiv i ri poezie, kam lënë gjithçka për ta shkruar.

-Është e vërtetë, çdo tre-katër vjet ju keni botuar një libër të ri me poezi. Duket se vargjet e fillimviteve ‘90 rrëshqasin, vallëzojnë, ndërsa ato më vonë janë të ngurta… A është kështu?
Tani jam në mëdyshje, a më shumë duhet të gëzohem që vargjet e mia të rinisë vallëzojnë në përshtypjen tuaj apo duhet të dëshpërohem që kjo nuk ndodh më. Do t’ju lutesha për një gjë: ta shtyni së paku një dhjetëvjeçar periudhën e vallëzimit të vargjeve. Mënjanë shakatë, është shumë e kuptueshme se koha lë shenjën e vet edhe në zhdërvjelltësinë e vargjeve, kohës nuk i shpëton asgjë, mosha bën të vetën edhe në poezi, duke e bërë më të ftohtë, më viskoze, më të rënë. Por më ngushëllon fakti se bukuria e poezisë nuk përcaktohet nga këta elementë të jashtëm. Prost, për shembull, ka poezi shumë të bukura që duken sikur janë prej gize.

(m.k/GazetaShqiptare/BalkanWeb)