Në librin e tij “Në Vetërrethim“ të botuar disa vite më parë, Dr. Jorgji KOTE, Mjeshtër i Madh, ka pershkruar disa aspekte sa interesante aq dhe intriguese në të kaluarën moniste. Duke qenë për dekada përkthyes i njohur zyrtar dhe shoqërues me shumë grupe turistike dhe delegacione të partive ( m – l) si dhe ekspert dhe drejtor në ish Ministrinë e Tregtisë së Jashtme ai ka treguar thjesht dhe me vërtetësi shumë fenomene dhe ngjarje jo shumë të njohura të asaj periudhe. Në këtë rast interesi është i madh mbasi rrëfimet i takojnë një qytetari dhe zyrtari aktiv të përfshirë në ingranazhet e sistemit të kaluar dhe në ngjarjet madhore të asaj periudhe të vështirë. Këto janë pasqyruar dhe në librin në gjuhën angleze të po këtij autori« True Stories from Red Albania ( Ndodhi të ëvrteta nga Shqipëria e Kuqe») e cila është pritur me jehonë dhe në median dhe publikun e huaj në Austri, Belgjikë, Luksemburg dhe gjetkë.
Redaksia po boton disa prej ngjarjeve më të rëndësishme që lidhen me tregtinë e jashtme, turizmin, lëvizjen marksiste – leniniste, qëndrimet armiqësore ndaj fesë, revolucionarizimin e mëtejshëm të shkollës, vullnetarizmin e detyruar dhe parrullat kryesore të kohës në periudhën 1965 – 1990, të cilat autori i ka jetuar aktivisht qysh në periudhën e shkollës dhe më vonë në shërbimin e jashtëm deri në agimin e demokracisë më 1990.
Sot po botojmë shkrimin mbi atmosferen e përgjithshme sidomos rinore në vend përpara, në prag dhe mbas tërmetit politik anti-rinor dhe anti-liberal që shkaktoi fjala famëkeqe e 15 Marsit 1973 e diktatorit Enver Hoxha me pasojat e saj të gjithanshme.
Tërmeti anti-liberal i 15 Marsit 1973
Deri nga fundi i viteve 60, megjithë masat dhe përmirësimet e qëkishin ndodhur , në fshat, sidolmos në ato të largëta vazhdonin tëvëreheshin mjaft shfaqje të zakoneve të vjetra dhe prapanike, tëcilat pengonin seriozisht emancipimin e gruas dhe rininë. Zakonete reja të jetesës po hynin e po pranoheshin me vështirësi. Në këtëkohë, diku në fund të viteve 60, një ngjarje e rëndë ndodhi nëqytetin e Tepelenës, ku Sekretari i Parë i Rinisë i Rrethit, Qazim Shehu, vrau vehten, pasi nuk mund të duronte më thashethemet qëpërhapeshin për marrëdhëniet e tij me Shefen e Pionierëve tëRrethit. Në mbledhjen e jashtëzakonshme të Komitetit të Partisë tëasaj kohe shkoi Nr. 2 i PPSH-së, Hysni Kapo U morën masa derinë shkarkimin e Sekretarit të Parë të Partise të Rrethit, Rebani Shehu, si dhe dënimin e fajtorit kyesor për përhapjen e thashethemeve për dy të sipërpermendurit. Enver Hoxha mbajtinjë fjalë, duhet thënë prekëse, të paktën për atë kohë nëMbledhjen e Sekretariatit të KQ PPSH-së, ku kërkoi me tone tëashpra dënimin e elementëve që përhapnin frymë të vjetër dhekonservatore dhe bëri thirje për më shumë iniciativë për rininë. Më kujtohet se në njerin prej fjalimeve vijuese për këtë temë, ai thoshte se rinia mund të dalë dhe në shetitje, madje të pijë dhe njëbirrë nga Liqeni! Tani tingëllon pak e çuditshme që të jepej lejenga lart fare edhe për një gjë të tillë aq të zakonshme, por në atëkohë për shumë njerëz kjo ishte « tabu » Sa për konservatorët, shumica e tyre ata nuk ishin të këqinj në shpirt e në qëllim; mirëpo, mendimet dhe mentaliteti i tyre pengonte, sidomos rininënë shumë drejtime, duke përfshirë emancipimin dhe argëtimin e saj.
Megjithatë, prirjet dhe shfaqjet konservatore vijonin dherezistenca ishte e fortë dhe nga kuadro partie dhe pushteti. Në atovite, kinemaja, teatri, radioja, Ansamblet, jepnin shfaqje, do thënëcilësore por me të njëjtën tematikë historike – për Skënderbeun, Mujon dhe Gjergj Elez Alinë, për luftrat, për arritjet dhe veprat e partisë, si dhe pjesë të improvizuara gjatë situatas revolucionare; kishte kryesisht muzikë popullore dhe shumë pak muzikë dhekëngë për rininë, natyrisht shqiptare, me ndonjë përjashtim shumëtë vogël. Pas vitit 1967, edhe këngët nëpër festivale ishin tëpolitizuara dhe kudo dominonte fjala Parti, ara, fabrikë, uzinë, kantjer, fshat, traktorist, tekstilist, agronom, ushtar, kufitar, montator, etj. Shumë këngë dhe krijime, deri në kantata idedikoheshin ndërtimit të veprave industriale që në vitet 60-70 do thënë se ishin të shumta. Mbaj mend, për shembull, se jepejvazhdimisht kënga popullore « O Berat çe pate fat, u bëre me kombinat », e cila i kushtohej ndërtimit të Kombinatit tëTekstileve, teksti i së cilës më vonë u kthye në burim humori. Ndërsa grupi i mirënjohur i Myzeqesë këndonte një këngë tjetërkushtuar Uzinës së re të Nitrat Amonit në Fier, me një teknologjitë përparuar italiane, teksti i së cilës fillonte: « kjo uzina jonë me nam, është e dyta në Ballkan » Ndërsa një këngëtar nga Lezha, fabrikës së letrës së ndërtuar në atë qytet i këndonte me çifteli, duke filluar kështu: » Në mëngjes herët, pa ra dielli/ dal un ngashtëpia/për me shku n’fabrikë të letrës/ më pret makineria »
Ndërkohë, rinia e gjente vehten e saj kryesisht me dhe pa orar nëaksione vullnetare, në fshat në ndihmë të kooperativistëve, nëstërvitje ushtarake, në studim, etj. Por shumë pak bëhej dhelejohej për argëtimin e saj. Ishte koha kur letërsia, artet dhemuzika botërore kishin shënuar një shpërthim të ri. Ky bum ndihejdhe në Italinë fqinje. Më kujtohej, se si mjaft shokë dhe shoqe, tëapasionuar pas « canzionissimave » të famshme italiane, apo tëmëdhenjve – Çelentanos, Rafaela Karasë, Gianni Morandit, Nikola Di Barit, Albanos, Little Tonit, Loreta Goggit, etj, shkonin larg, në shtëpitë e shokëve apo kushërinjve që kishin televizor për t’indjekur ato. Me vjen çudi edhe sot kur mendoj se këta dhe të tjerëkëngëtarë të shquar italianë, lere pastaj legjenda të tilla botërore tëmuzikës, si Elvisi, Beatëllsat, M. Jackson, Madona, ABBA, Tom Jones e plot artistë të tjerë, të cilët sot janë ikona të muzikës pordhe personalitete të respektuara për gjithë shoqërinë, konsideroheshin pothuajse « armiq » apo të padëshirueshëm, kurnë atë kohë ne « ngordhnim » vetëm që të shihnim e dëgjonimsadopak zërat e tyre magjepës !
Ndërkohë, në funksionimin organizativ të rinisë po shfaqeshingjithnjë më shumë shenja sektarizmi dhe tutelë e padurueshme, tëcilat ndrydhnin frymën e të rinjve dhe të rejave. Madje, sa vintedhe forcohej kërkesa që të njëjtat rregulla organizative të partisëdhe të organeve të pushtetit të imponoheshin edhe nëfunksionimin e organizatave. Çështja ishte si të vendosej tutela mbi to, me qëllim që të shmangeshin në maksimum shfaqje tëmundshme negative që mund të kompromentonin këtë apo atëqendër pune e prodhimi, shkolla dhe institucione të ndryshme, duke qenë se dhe organizatat e partisë, por dhe drejtoritë e institucioneve mbanin përgjegjësi për dukuri të ndryshme të huaja.
Shumë mbledhje, pak mbrëmje.
Për ta konkretizuar idenë e mësipërme, po jap shembullin e zyrtarizmit që karakterizonte mbledhjet e organizatave bazë tërinisë të klasave që zhvilloheshin, sipas statutit të rinisë, të paktënnjë herë në muaj. Në çdo rast ishim të detyruar të zgjidhnin njëpresidium me 3 vetë, të vihej copa e kuqe e bezes në tavolinë kurinte presidiumi, dmth drejtuesit e mbledhjes, të zgjidhej nxënësiqë do të mbante Proces Verbalin ( një gjërat që të gjithëmundoheshin t’i bënin bisht )bëhej apeli, sepse duhej të vije nëmbledhje edhe i sëmurë; po kështu, në aktivitetet që bënte riniaduhej të shkoje detyrimisht, edhe kur kishe probleme në mësim e të tjera si këto. Atmosfera në këto mbledhje ishte tejet e rëndëedhe për shkak të numrit të madh të të deleguarve. Në njëmbledhje të zakonshme kishte të deleguar nga Komiteti i Rinisë iShkollës, i rajonit dhe rrethit, nga Org. Bazë e partisë dheDrejtoria e shkollës, mësuesja kujdestare, ndërsa në mbledhje mëtë rëndësishme kishte të deleguar edhe nga Komiteti i Partisë irrethit dhe nga KQ i Rinisë, dmth gati çereku i klasës ishin tëdeleguar. Imagjinoni se si duhej të flisnim dhe të akomodonimpozicionet e të gjithë të deleguarve, e sidomos të mësuesve tanë, pasi ata do të vijonim mësimin dhe do t’i kishim çdo ditë mesnesh, ndaj me ta duhej të « mbanim mirë e të mos « i jepnim « shumë gojës. Po aq shqetësues ishte dhe numri i madh imbledhjeve të tilla. Kishte mbledhje klase dhe shkolle me mësuesit, mbledhje rinie të klasës, shkollës dhe në rang rajoni, mbledhje analize mujore, tre mujore e vjetore, mbledhje përnisma, aksione vullnetare, mbledhje solidariteti, mbledhje për tëkritikuar shfaqje të huaja apo dukuri të veçanta negative, dhembledhje të improvizuara. Shkurt, mund të flitej për dukurinë e bezdishme të “ mbledhjezimit”
Mirëpo, ne ishim të rinj dhe donim edhe koncerte, argëtim e sidomos mbrëmje dëfrimi. Këto të fundit ishin tejet deficitare dhetë vështira për t’u organizuar, pasi duhej “ leje kalimi « pra « lejae posaçme » për to nga Drejtoria e shkollës. Në fakt, ato quheshinmbrëmje tematiko-dëfrimi. Kjo do të thoshte që atoorganizoheshin vetëm me një tematikë të caktuar, në raste festashdhe vetëm të shtunave në mbrëmje e në raste të veçantë edhe tëdielave bie fjala, për nxënësit e dalluar. Këto mbrëmje nuk mundtë zgjasnin më shumë se tre orë. Ora 20, e në raste të veçanta ora22, ishte kufiri i fundit; ndryshe quhej shfaqje e huaj dhe bininkëmbanat e alarmit nga të gjitha anët. Për pije, qoftë dhe limonata, as që bëhej fjalë. Meqenëse jam marrë shumë me organizimin e tyre, e mbaj mend mirë procedurën dhe odisenë e formaliteteveqë duheshin kaluar për të siguruar lejen për një mbrëmje, për tëcilat të gjithë ne e dimë se sa të përgjëruar ishin, si djemtë dhevajzat. Ishte e natyrshme që pas gjithë filmave, librave dheoperave me luftë, aksione dhe nisma revolucionare, mosha jonë e atëhershme e tyre 17 – 19 vjec kërkonte edhe argëtim e vallzim.
Paraprakisht, kërkohej leja në Drejtorinë e Shkollës, pasi të ishtemarre leja e mësueses kujdestare, në bazë edhe të rezultatevemësimore. Pasi jepej leja, do të ngrihej Komisioni Organizator, do të propozohej data e përshtashme, tematika, pra me ç’rast bëhej dhe kujt i kushtohej mbrëmja e dëfrimit, do të gjendej orkestra me njerëz të mirë e të besuar; por do të gjendej dhe « sebepi », kur nuk kishte festa zyrtare. Në atë kohë festat ishin tejet të reduktuara, Viti i Ri, 7 – 8 Marsi, 1 Maji dhe festat e Nëntorit. Ndaj, në atë kohë, përballë trysnisë së shokëve dhe shoqeve tanë, por edhe për t’i stimuluar ata për aksione dhe rezultate sa më të mira në mësime, manovronim duke sajuar lloj lloj « sebepesh », si rezultatet e një shoku të dalluar në mësime, për arritje të mira në një aksion vullnetar apo në zbor. Por sërish, numri i mbrëmjeve ishte shumë i vogël, kur kërkesat ishin për çdo javë. Kjo edhe për mungesë sallash në shkollë dhe një farë radhe, sepse të gjitha klasat donin mbrëmje. Në ndonjë rast, ne pranonim dhe sakrificën që të bënim një mbrëmje edhe aty, në klasë, vetëm e vetëm që të kërcenim e bënim qejf!
Ndaj, këto mbrëmje na jepnin aq shume kënaqësi. Të rinjtë mezi prisnin të mbaronte një fjalim as 2 minuta dhe menjëherë dëgjohej drejtuesi i mbrëmjes që u jepte fuqinë “ damave “ Në këto kushte, për të justikuar shpeshtësinë më të madhe të këtyre mbrëmjeve, mendjet krijuese rinore sajuan disa dimensione mbrëmjesh – mbërmje klase, mbrëmje kursi, mbrëmje shkolle, mbrëmje vajzash, të cilët ftonin për qejfin e tyre edhe djem. Pak më vonë, ne ditëm të shfrytëzojmë, do thënë me mençurinë tonë rinore, realitetet e reja të krijuara falë përqafimit të nismave dhe lëvizjeve revolucionare, si rrjedhojë e të cilave ne vendosëm lidhje me Uzinën e atëhershme “ të sapokrijuar “ Dajti “ që ndodhej në rrugën që çon tek Ish – NISH Kimikja si dhe me Shkollën e Bashkuar dhe Estradën e Ushtarit. Këto lidhje krijuan mundësinë që të bënim mbrëmje edhe jashtë shkollë në sallat e tyre. Kështu « shpëtuan » dhe ata qindra të rinj të Shkollës së Bashkuar dhe asaj « Skënderbej », të cilët për të tilla mbrëmje tejet të ralla duhej të « lypnin » vajza, pasi atëhere ajo shkollë kishte vetëm djem. Burimi kryesor për ta në të tilla raste ishte Shkolla Pedagogjike dhe shkolla jonë, të cilat kishin vetëm ose kryesisht vajza. Privilegji ynë më i madh gjatë asaj periudhe ishte lidhja me Estradën e Ushtarit, duke bërë mbrëmje në selinë e tyre, aty ku sot ndodhet Akademia e Shkencave. Vërtet një mjedis magjepës në krahasim me Mencën e madhe të Shkollës sonë; ajo ishte plot llampadarë dhe mbi të gjitha me artistë të shquar, ku spikasnin disa prej këngëtareve tanë të njohur të asaj kohe si i ndjeri Tonin Tërshana dhe aktori i shquar i humorit, i ndjeri Zef Deda, por që në atë kohë ende nuk kishte filluar shkëlqimin e tij. Madje për hir të së vërtetës, një imitim perfekt në gjuhë të huaja që do ta bënte shpejt të njohur, fillimisht ai e ka mësuar duke u praktikuar me shoqet dhe shokët tanë.
Kthesë liberale?
Në këtë situatë, më 13 Maj 197O, Enver Hoxha mbajti një fjalim në Selinë e KQ të PPSH-së me rreth 100 aktivistë të rinisë nga gjithë vendi. Në atë takim, të organizuar në sallën e madhe te mbledhjeve, kam qenë i pranishëm në rreshtin e parë, meqenëse isha Sekretar i Komitetit të Rinisë të Shkollës së Mesme të Gjuhëve të Huaja në Tiranë, ndër më të dalluarat në vend. Në Presidium ishin Ramiz Alia, ish – Sekretar i KQ të PPSH-së për ideologjinë, rininë, kulturën dhe artet, Manush Myftiu, Ish – Sekretar i Parë i Partisë për Tiranën dhe antar i Byrosë Politike, Fadil Parami, ish- Sekretar i II i Partisë për Tiranën dhe Agim Mero, në atë kohë, Sekretar i Parë i KQ të BRPSH-së. Të them të drejtën, emocionet që ndjeja ishin tejet të mëdha; kjo ishte e natyrshme, pasi për herë të parë në jetën time kisha aq pranë, as 2 metra larg « udhëheqësin e madh e të dashur » të Partisë dhe të popullit» siç thuhej atëhere. Ai lavdëroi rininë tonë revolucionare, si luftëtare e të resë dhe theksoi me forcë luftën kundër shfaqjeve dhe dukurive të huaja e konservatore, nevojën për përqafimin e traditave më të mira të rinisë sonë dhe përmirësimin e cilësisë së jetës së saj, sidomos në fshat. Kjo fjalë shërbeu si zakonisht si busull orientuese; ajo u punua “ me laps në dorë “ siç thuhej rëndom atëhere, në të gjitha organizatat e partisë e të rinisë dhe në kolektivat punonjëse, duke përcaktuar detyra konkrete për luftën kundër konservatorizmit.
Për rrjedhojë, u bënë dhe mjaft ndryshime në kuadrin e atëhershëm drejtues në disa institucione kyçe. Kështu, në RTSH shkoi Drejtor i Përgjithshëm Todi Lubonja, Antar i KQ të PPSH-së, njeri i njohur, me prirje liberale e me mjaft ndikim për punën me kulturën dhe artin, pasi ish-drejtori, Thanas Nano, siç ishte shprehur vetë udhëheqësi një vit më parë, nuk e kuptonte “guston e rinisë” .Fadil Paçrami ishte Sekretar i II i Partisë të Tiranës për artin dhe kulturën, ndërsa Agim Mero, një ndër prurjet e reja të pasluftës, Sekretar i Parë i KQ të BRPSH-së qysh nga viti 1967; i shquar për kulturën, finesën dhe moderacionin e tij; më 1971 ai u zgjodh Antar i KQ të PPSH-së dhe pak muaj më vonë kaloi Rektor i Universitetit të Tiranës, një vlerësim i madh, duke patur parasysh moshën e tij të re 38 vjeçare. Kjo ishte në fakt një treshe liberale vërtet për t’u patur zili, për vizionet, konceptet dhe profilin e saj të shquar, por që siç dihet, pati një fat të zi dhe jetë shkurtër. Ata ranë siç thonë amerikanët “ viktimë e suksesit “ të tyre.
Në zbatim të fjalës së Ender Hoxhës të 13 Majit 1970, më 28 Prill 1971, kur ishte ende drejtuesi kryesor i rinisë, Agim Mero raportoi në Sekretariatin e Partisë për gjëndjen e punëve të rinisë. Ky raportim vinte pas një sërë takimesh që ai kishte bërë me shumë drejtues rinie, studentë, etj. Në atë takim u përcoll pak a shumë e njëjta frymë dhe shqetësim dhe aty u ra sërish dakord me udhëheqjen më të lartë të PPSH-së, për një frymë më liberale me rininë. Aty u kërkua që të përmirësohen kushtet e punës e jetesës së rinisë, sidomos në fshat, të kishte me shumë muzikë, filma e libra, shfaqje dhe vepra letrare për rininë.
Duhet thënë se këto porosi nuk u pritën dhe aq me qejf nga drejtues të caktuar të Partisë, që i përkisnin frymës konservatore dhe që ishin jashë realitetit të asaj kohe.
Dihet tashmë se si për gjithë Europën, edhe për Shqipërinë, vitet 70 ishin dhe mbetën “ gurë kilometrikë”. Në këto vite do t’i jepej përgjigja përfundimtare fatit të rregjimit dhe popullit shqiptar: pas kalvarit të vuajtjeve dhe persekutimeve të viteve 50, a do të hapej Shqipëria, do të bashkohej ajo me procesin historik të Helsnikit; apo do të izolohej më tej, në emër të ndërtimit të plotë të Shqipërisë, si vendi i vetëm i vërtetë socialist në botë? Fatkeqësisht rregjimi i asaj kohe zgjodhi dhe ligjëroi opsionin e dytë, madje me mjaft ashpërsi, kur të tjerët po ecnin në « korsi » të kundërt. Populli i shumëvuajtur u detyrua t’i futej aventurave të panumurta, të cilat, siç dihet, patën një kosto të pallogaritshme njerëzore, ekonomike dhe financiare. Për pasojë, krahas mijrave që u burgosën, edhe ne të tjerëve na u privua e drejta dhe liria që të dëgjonim e për më tepër të luanin “tingullin” e jetës që dëshëronim, nuk zgjodhëm punën apo drejtimin që deshëm me zell e pasion, endrën e rinisë e kështu me radhë.
“Bunker Politika” Shqiptare
Por, siç u pa edhe më lart, gjatë periudhës 1970 – 1972, rinia dhe inteligjenca në përgjithësi, po shijonte frytet e një farë liberalizmi. Kishte një çtensionim të rregullave strikte të sipërpërmendura, më shumë dëfrim e argëtim, muzikë të lehtë dhe moderne, duke lejuar madje dhe interpretime në radio të këngëtarë të huaj, jepeshin më shumë këngë italiane, angleze, etj. Teatri, Estrada, kinematografia, etj po mendonin më shumë për rininë. RTV kishte filluar disa cikle interesante emisionesh posaçërisht për rininë, anketa muzikore, etj. Vetë përmbajtja e krijimtarisë artistike e muzikore u bë më e këndshme dhe më pak e politizuar. Kjo për meritë të disa muzikantëve dhe kompozitorëve tanë të talentuar, disa prej të cilëve vijojnë krijimtarinë e tyre me të njejtin vitalitet dhe freski artistike. Filluan të zhvilloheshin Festivalet e Studentit, të Shkollës së Mesme Artistike (Liceut Artistik), dhe konkurse të talenteve të rinj, etj. Në këtë periudhë doli në skenë edhe formacioni muzikor i të rinjve të Gjimnazit të famshëm “ Petro Nini Luarasi “ “ Matura 1972 “ të cilët u bënë shumë të njohur dhe të preferuar për rininë. “ Petro Nini” ishte shkolla ku mësonin dhe fëmijtë e nomenklaturës së lartë të Partisë dhe të Shtetit. Në këtë mjedis të pranverës liberale do të po pritej me mjaft interes ngjarja më e madhe dhe më e rëndësishme muzikore e vitit, Festivali i 11 i Këngës në Radio – Televizion në dhjetëditëshin e fundit të muajit Dhjetor 1972.
Në vijim të mjaft shkrimeve dhe botimeve nga protagonistët e drejtpërdrejtë, dua të jap disa mbresa të jetuara, më tepër për mjedisin ku po “ ngjizej “ ai Festival. Periudha në vigjilje të tij ishte mjaft e gjallë. Për herë të parë ne të zgjedhurve të rinisë në shkollat e mesme e të larta na dhanë të gjithëve ftesa në festival, madje për të tre netët, pasi siç na thuhej do të ishte diçka krejt e veçantë, veshjet do të ndryshonin dhe do të kishte ndryshime skenike dhe për herë të parë dy konferencierët e talentuar, Edi Luarasi dhe Bujar Kapexhiu, do të improvizonin dhe do të lidheshin direkt me juritë e ngritura në rrethe. Meqenëse të nesërmen shkuam për pushime me një grup shokësh aktivistë rinie në Voskopojë, ndoqa vetëm natën e parë, natyrisht me shumë dëshirë dhe kurreshtje; por dhe në dy netët e tjera u përsëritën të njëjtat këngë. Festivali nuk na zhgënjeu. Në ato ditë të fund – vitit dhe janarit, do t’i shihje të gjithë, sipas zakonit të këndonin dhe me zë krijimet e tij më të bukura, sipas rastit “ Erdh pranvera “ e kompozitorit të shquar Pjetër Gaci, me tekst të poetit të njohur Fatos Arapoit dhe kënduar me mjeshtëri të papërsëritshme nga Tonin Tërshana, fituese e çmimit të parë, “ Kafe Flora “ fituese e çmimit të dytë kënduar po me aq mjeshtëri nga Lindita Theodhori, “ “Natën vonë “ kënduar nga e papërsëritshmja Vaçe Zela, etj.
Por, pastaj, ndodhi hataja e madhe. Këtij festivali ju vu damka e tradhtisë, e turpit kombëtar duke e nxjerrë jashtë ligjit. Që të bëhej sa më e besueshme “ përralla e ujkut “ nuk u la këngë pa u anatemuar. Edhe vetë kënga fituese “ Erdh pranvera “ shumë normale dhe e këndshme, me asnjë element të shfaqjeve të huaja e liberale edhe sipas standardeve të asaj kohe, u hoq nga qarkullimi, pasi u cilësua si me “ melodi apo tingëllim fetar” apo për shkak se sipas fabulës, i riu ynë besoi se kishte ardhur pranvera vetëm kur i erdhi “vajza flokëverdhë”, kur dihej se siç thuhej atëhere rëndom, pranverën e kishte sjellë me kohë Partia! “Të them të drejtën, si dhe shumë të tjerë, e kam dashur dhe sot e dua shumë atë këngë. Po Sherif Merdani që këndoi perlën tjetër “ Në duart e nënës” e cila nuk kishte fare të bënte me shfaqjet e huaja pse u dënua? Po Dorian Nini, që këndoi një këngë të bukur e me motive popullore “ Erdhi djali i fshatit tonë? Vetëm sepse kënga thoshte “ erdhi djali i fshatit tonë, vajzën më të mirë rrëmbeu ai”!! Kur në fakt fjala “ rrëmbeu” ishte më tepër figurative! Pastaj dihej se në atë kohë kishte shume zakone prapanike dhe vajzat nuk lejoheshin të merrnin djemtë që donin. Në këto kushte, kishte dhe djem që detyroheshin me pëlqimin e vajzave t’i “ rrëmbenin” ato fshehurazi. Ku ishin këtu shfaqjet e huaja? Po Francesk Radi, ky këngëtar që për brezin tonë ka mbetur i dashur dhe i preferuar me këngën e tij kushtuar luftës së drejtë të popullit vietnamez që u dënua bashkë me autorin vetëm e vetëm se u shoqërua me kitarë! Sipas akuzatorëve, kitara na paskësh qenë instrument muzikor amerikan, ndaj dhe kënga e tij u konsiderua herezi! Mirëpo, kitara dihet se ishte përdorur edhe nga partizanët, madje ajo shoqëronte këngën e një prej filmave më të realizuar “ Nganjdhim mbi vdekjen” xhiruar në ato vite. Madje, siç ka treguar skenaristi i atij filmi, i mirënjohuri i ndjeri Teodor Laço, edhe gardistët e kuq kinezë nuk kishin guxuar të preknin kitarën në kuadrin e shkatërrimit të çdo vegle muzikore perendimore gjatë Revolucionit të Madh Kulturor Proletar, sepse atë e kishin përdorur shokët partizanë shqiptarë! Por, “ lepuri “ fshihej gjetkë. Ishte vendosur që të nxihej gjithë festivali e për këtë u gjetën apo dhe u sajuan “ cene” në biografitë e disa këngëtarëve, si ata që u përmendën më lart.
Lëvizje apo tërmet politik?
Dukej qartë se liberalizmit jetëshkurtër po i vinte fundi. “ Tërmeti “ anti-liberal erdhi më tre valë. Në ditët e para të Janarit 1973, Enver Hoxha mbajti një fjalim në mbledhjen e Presidiumit të Kuvendit Popullor, që në fakt dhe çuditërisht kaloi pa shumë vëmendje. Me sa duket, ende nuk po kuptohej se ku do të dilte. Një muaj më vonë, më 23 Shkurt po të atij viti, drejtuesit e atëhershëm të rinisë, paraqitën një Raport në Byronë Politikelidhur me masat për përmirësimin e kushteve të punës e të jetesëssë rinisë, në vijim të porosive të mëparshme të 13 Majit 1970 dhe28 Prillit 1971. Duke qenë i zgjedhur anëtar i Komiteti Qëndror tëRinisë atë vit në Kongresin e VI të BRPSH-së në Durrës, e di se në atë raport kishte ndërmjet të tjerash edhe disa propozimeinteresante për filma, libra, teatro dhe këngë për rininë; rinia nëfshat të punonte 8 orë, aq sa dhe në qytet, me qëllim që të kishtekohë edhe për edukim si dhe argëtim, e deri tek trajtimi i drejtuesve kryesorë të rinisë. Këtë raport atëhere e paraqiti Rudi Monari, i cili kishte zëvendësuar parë Agim Meron, që siç e përmenda dhe më lart ishte ngritur në postin e Rektorit tëUniversitetit. Ndryshe nga sa pritej, ky raport dhe « pretendimet « e tij u fshikulluan ashpër. Aty u tha se rinia jonë është më e lumtura në botë, se Partia mendon, se gjithçka bëhet për rininë, etj; Por, sërish, edhe kjo goditje nuk kaloi pa ndonjë gjurmë tëmadhe. Tani e kuptojmë se në fund të fundit kujt i interesonte tëgoditej bie fjala, Rudi Monari, që sapo kishte ngjitur shkallet e karierës së rinisë dhe ishte me peshë pothuajse të papërfillshmepër « peshqit « mëdhenj?
Pikërisht në kohën kur ne si aktivistë të rinisë po njiheshim me këtë fjalim, më 16 Mars na njoftojnë urgjentisht nga të gjitha anëtqë të mblidheshim në Komitetin e Partisë dhe të Rinisë të Tiranës, të Universitetit dhe të nesërmen, në mos gaboj, në Plenumin e KQ të Rinisë për të punuar një fjalim « tepër të rëndësishëm » tëmbajtur vetëm një ditë më parë, më 15 Mars 1973. Në protokollinpartiak të atyre viteve, sa herë që fliste udhëheqësi, përmendejfraza « fjalim i rëndësishëm «Por, kur përmendej fraza « fjalimtepër i rëndësishëm « atëhere kishte ndodhur vërtet një gjëmë e madhe. Dhe kështu ndodhi. Atmosfera në të 5 apo 6 mbledhjet e sipërpërmendura ishte pak të thuhej e rëndë. Ndryshe nga rastet e tjera kur takoheshim me njeri tjetrin gjithë qejf dhe gëzim, pasivinim nga anë të ndryshme të vendit, tani nuk pipëtinte asgjë. Kudo shihje fytyra të ngrysura; Por, « bomba » ra kur na lexuan fjalimin, më duket se jo më shumë se 30 faqe format i vogël. Atëhere nuk e kuptuam, se nuk patëm as kohën, as informacionindhe as mundësinë të mblidhnim vehten apo të pyesnim se çpondodhte. Por më vonë kuptuam dhe tani jemi të bindur se aifjalim me atë titull bombastik “ Si ta kuptojmë dhe luftojmë me sukses rrethimin e egër imperialisto-revizionist mbi vendin tonë “ ishte “ Hiroshima “ politike mbi rininë, inteligjencën dhe mbigjithë popullin shqiptar, ishte lajmëtari kobsjellës i gjithë tëkëqiave që do të vinin më pas, ishte shuarja e çdo shprese për njëorientim më të moderuar të diktaturës shqiptare. Por a ishteShqipëria vërtet nën rrethimin e egër imperialistpo-revizionist, siçpretendohej në atë kohë dhe më vonë? A kishte ndonjë rrezik tëtillë apo qoftë dhe ndonjë indikacion politik dhe ushtarak? Po i referohem asaj që kam shkruar librin tim “ Berlini pa Mure” botuar në Nëntor 2009 :
Edhe pse në kushtet e Luftës së Ftohtë, në marrëdhënietndërkombëtare të asaj kohe po vërehej një detantë ndërmjet fuqivekryesore. Po vijonin bisedimet sovjeto – amerikane për kufizimine armëve bërthamore” SALT”; më 1971 Niksoni bën vizitën e tijhistorike në Kinë, që hapi një kapitull të ri cilësor në marrëdhënietndërmjet tyre; më 1973 filluan përgatitjet për krijimin e KSBE-sëhistorike ( Sot OSBE), madje ftesa për antarësim i vjen edheqeverisë shqiptare e cila e refuzon, duke e etiketuar Helsinkinhistorik si “Konferenca e Mossigurisë Europiane”. Po në këtëperiudhë, SHBA u tërhoq nga lufta e saj ne Vietnam, çka hapi njëkapitull të ri në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe krijoi njëçensionim te situatës. Madje dhe vendi ynë kishte përmirësuarndjeshëm, madje kishte vendosur dhe marrëdhëniet diplomatikeme Greqinë. Rregjimi i kolonelëve në këtë vend i kishte ditët e numëruara. Nuk kishte më banda diversantësh dhe të ashtuquajturit « komplotistë të viteve 60 ishin pushkatuar. Në shtetet e tjera të Europës Qendrore dhe Lindore nga fundi i viteve 60 kishte filluar vala e reformave të tregut dhe vendosja e marrëdhënieve me BE dhe organizmat e mëdha ndërkombëtare; “Ostpolitika “ e Brandit legjendar kishte hapur perspektiva të reja në çtensionimin e situatës lindje – perëndim dhe marrëdhënie më miqësore me to; në fushën e kulturës dhe muzikës, jemi në vitet kur Beatëllsat e famshëm, Rolling Stones, Elvis Prestley e të tjerë kishin tronditur botën me muzikën e tyre, duke shkallmuar tabutë dhe klishetë; Këto prirje moderne vëreheshin edhe në gjinitë e tjera të artit, në pikturë, kinematografi, etj. Shkurt, askund nuk binte “ erë” rrethim apo izolim. Siç e tregova edhe më lart, ky fllad i ri liberalizmi dhe modernizimi kishte depërtuar, madje po fitonte terren edhe në Shqipëri, pavarësisht nga pengesat, madhësia dhe ritmet e tij. Kjo vihej re më shumë sidomos në arte dhe letërsi. Ismail Kadareja me veprat e tij, por edhe Dritëro Agolli e të tjerë po thyenin klishetë duke krijuar një realizëm të ri në art që ndihej nga gjithkush. Një ekip poetësh dhe shkrimtarësh të rinj e modernë po shpërthenin, ku dalloheshin Xhevahir Spahiu, Visar Zhiti, Frederik Reshpja, Koçi Petriti, Moikom Zeqo, etj; në muzikë, krahas legjendares Vaçe Zela, kishin dalë brilantë të këngës, muzikantë e kompozitorë të tjerë të shquar. Në pararojë ishte dhe teatri, falë një trupe elitare rregjizorësh dhe aktorëve të shquar e liberalë si Edi dhe Mihal Luarasi, Piro Mani, Kujtim Spahivogli, piktura moderne me Edison Gjergon, etj. Po ashtu, rinia po kërkonte më shumë terren, jetë, liri edhe pse politizimi dhe ideologjizimi ishin “shtruar këmbë e kryq” në Shqipëri. Siç e pamë dhe më lart, Festivali i 11 i Këngës në Radiotelevizion ishte padyshim lajmëtari i parë i këtij flladi të ri liberalizmi e moderacioni që po përfshinte vendin tonë.
Madje, këto prirje, po vëreheshin edhe në fushën e ekonomisë, industrisë dhe tregtisë së jashtme, ku Abdyl Këllezi, Koço Theodhosi, Kiço Ngjela, Vasil Kati, e të tjerë po kërkonin më shumë fusha veprimi dhe çlirim nga vargojtë ideologjikë që po e asfiksonin sistemin e ekonomisë së komanduar.
Në Vetrrethim të plotë
Kësisoj, zhvillimet e brendshme dhe ato ndërkombëtare nuk kishin të bënin me “ rrethimin e trumpetuar imperialisto – revizionist” që gjoja na ishte imponuar, sepse “ armiqtë e kishin halë në sy socializmin”, se ai demek po u prishte gjumin dhe planet e tyre për kapitalizimin e botës e përralla të tjera si këto. Ky liberalizëm rrezikonte “ rolin udhëheqës të Partisë,” pra pushtetin e Njëshit dhe luftën famëkeqe të klasave. Ndaj, i duhej thënë “ JO” me forcë këtyre prirjeve. Dhe ashtu u bë. Në planin e jashtëm, Qeveria e asaj kohe hodhi refuzoi aderimin në OSBE, hodhi poshtë “Ostpolitikën” e Brandtit, distancoi vehten nga reformat në vendet lindore, me pretendimin se Shqipëria ishte i vetmi vend socialist në botë, shpalli BE-në, NATO-n, Bankën Botërore, FMN-në si dhe SHBA-në, ish-BS-në si armiqtë më të mëdhenj; më tej, Shqipëria akuzoi Kinën e Mao Ce Dunit për tradhti ndaj parimeve të M-L, pasi kishte pritur Niksonin, çka çoi në prishjen e marrëdhënieve në vitin 1978; obsesioni ideologjik diktatorial çonte deri në mospranimin për të zhvilluar as ndeshje sportive me Izraelin, SHBA-në, Rusinë, etj. Por “ shpata dragoniane” ra sidomos brenda vendit.
U shfrytëzua pikërisht mbledhja e datës 15 Mars 1973 për të filluar sulmet, ekzekutimet, kufizimet, shtrëngimet e të gjitha llojeve që do të vazhdonin gati 10 vjet rresht. Ndryshe nga sa u predikua në fjalimin e 13 Majit 1970, në takimin me Agim Meron të 28 Prillit, etj, këtë radhë objekti dhe “ viktimat” e para të degjenerimit ideologjik dhe politik ishin pikërisht ata për të cilat atij vetëm dy vjet më parë i “ qante zemra”, pra rinia, letërsia dhe artet, si pikat më të ndjeshme të shoqërisë. Por, më vonë, siç dihet , këto “valë” do të përhapeshin gjithandej, në arsim, ekonomi, ushtri, tregtinë e jashtme, etj. Ndaj, fillimisht u shigjetuan dy protagonistët e artit dhe ideologjisë liberale, ish- antarë të KQ të PPSH-së, Fadil Paçrami (për ironi të fatit ky ishte i deleguar i Komitetit të Partisë të Tiranës në mbledhjen e 15 Marsit 1973) dhe Todi Lubonja.
Por, 15 Marsi paralajmëroi kobshëm edhe “ kurbanë” të tjerë më të mëdhenj, kur theksoi se degjenerimi ideologjik dhe artistik i paraprin komploteve dhe puçeve kundër udhëheqjes së Partisë. Dihet tashmë historia e linçimit të të ashtuquajturave grupe armiqësore, kudo, e sidomos në ushtri, mbrojtje, ekonomi, tregti të jashtme, bujqësi, por edhe në arsim, kulturë, transport, etj, për të përfunduar me Mehmet Shehun më 1981 dhe Kadri Hazbiun më 1982. Gjithsesi, të këqiat më të mëdha nuk ishin ekzekutimi i tyre që ishte një “ luftë brenda llojit”, por masat dragoniane për t’u mbrojtur nga “ rrethimi imagjinar i shpallur pikërisht më 15 Mars; ishin pikërisht ato masa që do të çonin në bunkerizimin politik, ideologjik, kulturor dhe në vetëizolimin absurd “ sui generis”
Ndërtimi i bunkerëve që mbinë si kërpudhat në çdo centimetër të vendit ishte vetëm shprehja fizike e kësaj ideologjie vetrrethuese. Nëse ish – Gjermania Lindore u bë famëkeqe për për Murin e Berlinit, Shqipëria tentoi t’ia kalonte me absurdin e bunkerëve të saj. Këtë realitet e ka përshkruar mjaft bukur poeti ynë i shquar, Xhevahir Spahiu, i cili pas vizitës në një pjesë të Murit të Berlinit në vitin 1992, duke parë se si shiteshin copëza të tij e duke hequr një paralele domethënëse me bunkerët tanë, e mbyll kështu poezinë e tij:
“..botë ironike,
dhe vetë absurdin
e nxjerr në shitje,
po ne kur do të shesim murin tonë
shitja e absurdit është biznes i modës
do të bëheshim më të pasurit e botës!”
Vala sizmike “ Post – 1973”
Si aktivistë rinie të asaj kohe, e ndjemë jashtëzakonisht shumë“tërmetin” 10 – ballësh “ të 15 Marsit dhe post-goditjet e tij, tëcilat ishin edhe më të fuqishme. Si mund të “përtypnim” ne faktinqë ata kuadro të përkushtuar, njerëzorë dhe komunikues, që injihnim mirë, falë kontakteve të shpeshta me ta tani t’i shihnim, konsideronim dhe trajtonim si të ndëshkuar, si liberalë, madje dhearmiq?! ( fjala “liberal” në atë kohë do të thoshte më shumë se armik ) Kjo u ndje edhe në mbledhjet maratonë që u zhvilluan nëtë gjitha llojet e forumeve partiake dhe rinore gjatë vitit 1973 e mëvonë; sidoqoftë, të bënte shumë përshtypje fakti se rallëkush ngatë pranishmit, për të mos thënë kurkush, nuk përfitoi nga situata, e të bënte kritika direkte, apo ca më keq akuza ndaj drejtuesve tanëtë rinisë! Natyrisht, si dhe ata vetë, pranuam se kishim gabuar, nukishim treguar vigjilentë, kishim mbivlerësuar luftën kundërkonservatorizmit dhe kishim nënvleftësuar atë kundër liberalizmit( sepse Partia kishte porositur të bëhej kujdes që të dy ishin njëllojtë rrezikshëm.) Kuptohet se në atë kohë ne nuk kishim as shansin, as luksin dhe as informacionin e dukur që të bënim analiza tëthellura e ca më pak objektive, aq më tëpër sipas standardeve tësotme. Po sa e sa kuadro dhe intelektualë të tjerë të devotshëm u dënuan, internuan dhe përjashtuan nga Partia dhe nga puna e u degdisën burgjeve apo kampeve të famëkeq të internimit në Spaç, Ballsh, apo Burrel! Regjizori i famshëm Kujtim Spahivogli, ish-partizan, aktor, njeri i aq i mirë dhe i madh, një idhudh që tëfrymëzonte me shpirtin dhe artin e vet! U dënua vetëm e vetëmpse vinte në skenë dramat e Fadil Paçramit, krijime artistikeprestigjioze por që patën fatin e autorit të tyre! Bashkë me të edhebashkëshortja e tij, poetja e zjarrtë dhe skenaristja e talentuar e atyre viteve, Vllasova Musta; Jusuf Alibali dhe bashkëshortja e tij, Adivije Alibali, prima valltarja e Ansamblit tonë të Këngëvedhe Valleve Popullore, aktorja që 17 vjeçe me bukurinë dhefisnikërinë saj luajti aq bukur Mamicën mbi kalë tek “ Skënderbeu”! Nuk ke si të mos çuditesh kur mëson se dykompozitorë të shquar të asaj kohe, Llazar Moçka, i dëgjuar përkëngët e tij që kanë mbetur përherë të reja dhe Kristo Kote u burgosën “ për ritme të tepëruara në krijimtarinë e tyremuzikore”!!! Talenti i jashtëzakonshëm Gaspër Çurçia ishte ndërviktimat e tjera fatkeqe; të paharuarit Edi dhe Mihal Luarasi, çifti imrekullueshëm artistik që i dhanë aq shumë teatrit dhe artit tonë u burgos dhe internua, duke u rrobtuar në punë e kështu me radhë. Vetëm e vetëm se nuk kishin zbatuar parimin e partishmërisëproletare në art dhe letërsi, sepse i ishin larguar “ tabanit popullordhe ishin bërë pré e depërtimit të rrymave dekadente borgjeze dherevizioniste. Mjaft shkrimtarë, poetë dhe piktorë të rinj u dënuan, internuan ose dërguan për edukim, ndërsa të tjerë u pushkatuan. Pak më vonë, në vitin 1975, vala e kësaj hakmarrjeje përfshiu dhekreun e Ministrisë së Arsimit,Thoma Deljana. E kam dëgjuar ngaafër në disa seminare që rinia në atë kohë organizonte me zyrtarëtë lartë dhe takimi me të si atëhere dhe më vonë, më ka lënëshumë mbresa. Një burrë zotni, fisnik, trupmadh, ish-partizan qëvinte nga një familje euridite elbasanase, me disa gjuhë të huaja, me një zë të ngrohtë dhe frymëzues. Bashkë me zëvendësit u bëviktimë e 15 Marsit, duke e internuar në Sinanajn e largët tëTepelenës, për arsye që askush nuk mund t’i shpjegojë, ca më pakt’i justifikojë.
Tani që kanë kaluar dekada dhe jemi në gjendje të bëjmëvlerësime më gjakftohta dhe të pjekura, mund ta themi pa frikë se këta njerëz ishin më tepër social – demokratë, ata shumë pakkishin të bënin me komunizmin, por ai u « ra për hise « Ata dhetë tjerë si ata u zëvendësuan në më të shumtën e rasteve nga njerëzme prirje konservatore që fare pak, për të mos thënë aspak, kishintë përbashkët me prirjet emancipuese të kohës. Kështu, nga kreu iRTVSH-së, pas dënimit të Todi Lubonjës, u largua dhe zëvendësjae tij,Nefo Myftiu,drejtuese profesioniste e vlerësuar nga bashkëpuntorët e saj dhe njerëzit e artit( ishte gruaja e Manush Myftiut, ish-antarit të Byrosë Politike dhe Sekretarit të Parë tëPPSH-së të Tiranës) Vendin e saj e zuri një i ardhur nga klasapuntore, që zor se kishte të bënte me artin dhe kulturën. Në krye tërinisë erdhi Jovan Bardhi, njeri patriot, shumë i përkushtuar, energjik, ish-Kryetar Kooperative, por shumë larg frymës sërinisë, madje dhe moshës së saj ( ishte mbi 50 vjeç.) Kam paturrastin të jem në shumë mbledhje me të dhe në takime me delegacione të huaja rinie dhe të them të drejtën të gjithë ishim sime droje; mungonte komunikimi i dikurshëm dhe ndiheshim tërezervuar. Filloi një tërheqje e të rinjve dhe aktivistëve nga punëte rinisë, sepse ajo atëhere bëhej vërtet mbi baza vullnetare, me pasion dhe pa ndonjë përfitim, sidomos material. Ndaj, nuk kaloishumë kohë dhe më vonë ai vetë e kuptoi dhe u largua pas mëpak se dy vitesh, për t’ia lënë vendin Lumturi Rexhës; një zonjë e vërtetë, moderatore dhe e ekuilibruar, që të bënte për vehte me natyrën e saj modeste dhe komunikuese. Në vitet 1973 – 1975, ajo ishte Komandante e Shtabit Qendror të Hekurudhës Elbasan – Përrenjas, ndaj dhe i shpëtoi valës antiliberale. Në Universitet, Agim Meron e zëvendësoi Perikli Prifti, inxhinier nafte, i shquarnë shuarjen e zjarreve në disa puse në Fier, por pedant dheautokrat i paparë, i papërshtatshëm për rininë dhe studentët dhe ipapranueshëm për frymën akademike. Pas disa incidenteve u largua dhe ai vetë pas as dy vitesh.
Dihet tashmë fati i zi i liberalëve tanë. Fadil Paçrami dhe Todi Lubonja u dënuan me 25 vite burg dhe u liruan vetëm në agimin e demokracisë, duke qëndruar gjithsesi dinjitozë deri ditën kur mbyllen sytë. Një fat të tillë patën edhe shokë dhe bashkëpuntorë të tyre të artit dhe kulturës. Ndërsa Agim Mero, që nuk kishte asnjë lloj mëkati, fillimisht u ul në detyrë, u çua në Laç por dhe atje dashakeqësit e tij politikë vijuan « gjuetinë” e shtrigave, duke e përjashtuar për « mustaqet e Çelos « edhe nga Partia. Të tre treguan një qëndrim dinjitoz dhe shembullor, duke u qëndruar besnik bindjeve të tyre të vërteta liberale social –demokrate. Elektorati laçian e votoi atë si deputet më 1992; ai u bë dhe Ministër i Tregtisë së Brendshme. Ashtu ka mbetur përherë dinjitoz, i thjeshtë dhe modest, me po atë karakter dhe etikë, pavarësisht nga rrebeshet e kohës.
Edhe tani tani, 40 vjet më vonë, ne shihemi dhe takohemi me respekt e nostalgji pozitive me shokët dhe miqtë e rinisë të asaj kohe. Që të jem realist, disa dhe “ kanë bërë firo” apo “ u ka marrë koka erë”, duke tradhtuar vehten dhe vlerat e tyre. Por shumica dërmuese kanë mbetur qytetarë të respektuar. Mjaft prej tyre janë personalitete të nderuara, politikanë, deputetë, ambasadorë, profesorë, poetë, shkrimtarë, studiues, historianë, artistë e publicistë të shquar.
Për ironinë e rregjimit të atëhershëm, si disa prej këtyre ish-kuadrove të rinisë, ashtu dhe shumë artistë, muzikantë, shkrimtarë, dhe qytetarë të tjerë të thjeshtë, që e pakta që mund të thuhet nuk shiheshin me sy të mirë nga njerëzit lart, vetëm për shkak të “ prirjeve të tyre moderniste në art dhe muzikë” dhe të tjerë të cilësuar apo dhe të dënuar si “liberalë” dhe “ armiq “ të shtetit, sot janë ndër mbrojtësit e flaktë e të devotshëm të Atdheut, kontribues cilësorë të artit, muzikës dhe kulturës sonë tradicionale, moderne dhe të kultivuar.
(BalkanWeb)
