Nga: ANISA AGASTRA*
Shoqëria shqiptare e këtyre viteve, pas periudhës së tranzicionit e më tej, ka pësuar lëkundje dhe kriza të herëpashershme të cilat kanë tronditur vazhdimisht shtyllat themelore të saj. Një ndër këto është institucioni i familjes, i konsideruar i shenjtë dhe i plotfuqishëm në periudhën totalitare dhe si një ndër faktorët më të rëndësishëm socializues nga studiues të ndryshëm, që po shtrihet në vorbullën e amplitudave ekstreme të ndryshimit të konceptit, të roleve apo të parimeve dhe vlerave.
Shembull të këtyre ndryshimeve janë ngjarjet që po dëgjojmë e po shikojmë të ndodhin çdo ditë në gjirin e shoqërisë dhe familjeve shqiptare, të cilat gjenden dukshëm mes kufijve të patriarkalitetit dhe modernitetit. Në të tilla kushte, ngjizja e problematikave brenda shoqërisë, familjes e individëve po prodhon ngjarje të tilla si ajo e motrave Kajtazi, për të cilën janë shkruar e thënë shumë versione lidhur me ndodhinë dhe shkaqet e saj. Por, ajo që do të mbahet mend me siguri është që dy motra nga një rrethinë e vendit bënë përpjekjet e tyre deri në nivele ekstreme për t’u shkëputur nga një ambient mbytës që ato nuk e donin në mënyrë absolute.
Në mënyrë paradoksale ky ambient ishte familja, vendi ku pretendohet që të gjithë të gjejmë qetësi dhe përkrahje në fund të një dite të lodhshme e stresuese. Për vajzat, familja ishte pikërisht vorbulla e tensionit dhe akumulimit të stresit që i çoi në zgjedhjet e vështira të deviancës, largimit, ndryshimit të identitetit apo vjedhjes së parave.
Në këtë shkrim nuk kam qëllim të përmend nëse këto fakte janë të vërteta apo jo, apo të gjykoj nëse është mirë apo gabim e gjitha kjo situatë. Ajo që është e rëndësishme për t’u theksuar e që ka vlerë dhe për të ardhmen është të arrijmë të kuptojmë të gjithë bashkërisht se moraliteti dhe parimet, mbi të cilat funksionon shoqëria e mbi të gjitha familja, si një institucion i rëndësishëm i saj, kanë pësuar krisje të theksuara. Qëndrimi i hapur ndaj kulturave perëndimore, emigracioni, forcimi i rolit të gruas në familje dhe në punësim, ndryshimi i mënyrës së politikëbërjes dhe të tjerë faktorë si këto nuk mund të anashkalohen për t’u parë si shkaqe thelbësore të ndryshimit të mendësisë shqiptare ngado, duke filluar që nga familja.
Kultura shqiptare tradicionale karakterizohet nga një numër shumë i madh normash kulturore të detajuara, të cilat rregullonin të gjithë sistemin e marrëdhënieve, të komunikimeve të shumanshme të anëtarëve të saj (Dervishi, Z., 2008: 38). Ndërkaq, femra ishte pikë e dobët e shoqërisë dhe familjes dhe trajtohej gjithnjë si forcë e dytë të cilën e tërhiqte gjithnjë forca e parë, mashkulli.
Gjithashtu, sipas teorisë sociologjike të kontrollit të pushtetit, nënat janë parë gjithnjë si element bazë i ndikimit të socializimit të jetës së fëmijëve në familje, duke qenë se mentaliteti ishte i tillë që, me ndarjen e roleve nëna qëndronte në shtëpi kurse babai punonte për të siguruar të ardhura. Në periudhën e modernizmit dhe postmodernizmit sistemi ekonomik së bashku me pasiguritë e ndryshme politike, ekonomike e sociale ndikoi në ndryshime shumëdimensionale. Si pasojë, gruaja dhe burri u ripozicionuan në role të ndryshme, tashmë si të dy të punësuar e më të pavarur, dhe ky ndryshim rrjedhimisht do të ndikonte në mënyrën e të parit ndryshe të gruas, si femër, si nënë, si bashkëshorte, si vajzë apo si motër. Duke qëndruar në këtë logjikë, nëna dhe babai harxhojnë njëkohësisht energji si në punë, ashtu edhe në familje, dhe ushtrojnë nivel të njëjtë kontrolli për djemtë dhe vajzat.
Ndërkaq, në familjet patriarkale prindërit kanë nivele të ndryshme kontrolli në vendin e punës dhe në familje. Ata priren të vendosin kontroll më të lartë mbi vajzat sesa mbi djemtë. Michel Foucault mbron tezën se institucionet e dijeve, normave dhe vlerave s’janë gjë tjetër veçse një mjedis me anën e të cilit bëhet kategorizimi dhe kontrolli i njerëzve. Në këtë rast, kontrolli i vajzave në këto ambiente familjare është masiv, në një nivel të lartë bazuar në një mendësi të fortë të prapambetur të së shkuarës. Kështu, në bazë të logjikës së përplasjes së dy forcave të kundërta, ndodh shkëndija midis brezave e, në këtë rast, midis vajzave dhe familjes. Trysnia, pakënaqësitë, shtypja e madhe, në vend që t’i përulë, u jep atyre forcë madhore për t’u rebeluar dhe për t’u anuar rreth akteve deviante, duke formuar atë mjedis apo formë të re të solidaritetit që sociologu i njohur E.Durkheim e quan “patologji sociale”. Ai theksonte se vetë dimensionet e lidhjeve shoqërore në shoqërinë moderne krijojnë tendosje të mëdha dhe njëherësh atribuojnë ekstreme të tilla marrëdhëniesh që iniciojnë deviancat.
Duke qëndruar në këtë vijë, mendoj se sistemi ynë shoqëror duhet t’i afrohet më tepër idesë së Parsons për të përdorur kontrollin më rrallë dhe për të toleruar më shumë disa modele sjelljesh deviante, në mënyrë që të ketë më shumë fleksibilitet dhe qëndrueshmëri. Mund të tolerohen disa forma të lehta shmangieje dhe format ekstreme duhet të filtrohen nëpërmjet mekanizmave “riekuilibrues”. E materializuar në rastin e motrave Kajtazi, do të thotë që, në qoftë se familja e këtyre vajzave nuk do të ishte treguar e rreptë, nuk do të kishte ushtruar dhunë fizike apo psikologjike, trysni apo autoritet suprem mbi to, por, përkundrazi, do t’i trajtonte ato më ngrohtë, duke luajtur pa dyshim rolin e prindit, por në dimensionin edukues e jo urdhërues, do t’i mbështeste më shumë dhe do të mundohej t’u qëndronte më pranë psikologjikisht, duke iu lënë mundësinë e hapur të bisedave për të kuptuar më shumë rreth problemeve të tyre të moshës së adoleshencës, madje për të dëgjuar më tepër edhe për çmenduritë dhe idetë ekstravagante që mund të kenë. Vetëm në këtë mënyrë, vetëm duke i dëgjuar, duke hyrë në botën e tyre, duke lënë pas mentalitetin e të menduarit se “ç’do thonë të tjerët” apo “është turp…”, mund të krijohet afrimiteti prind-fëmijë dhe mund të ndërtohen ura lidhëse e komunikimi. Nga ana tjetër, duhet të ekzistojë edhe autoriteti prindëror, qortimet apo këshillat, por të dhëna në mënyrë të ekuilibruar dhe me ato çka u thanë më lart. Si pasojë, nga parimi i ekstremeve që përplasin njëra-tjetrën dhe formojnë grimca zjarri do të kemi një parim të ri, atë të civilizimit, ku palët do të ndërgjegjësojnë njëra-tjetrën dhe do të ndërthuren së bashku duke formuar zinxhirin e fortë të bashkëpunimit drejt një trupi të vetëm.
Në një plan përgjithësues, Robert Merton i shikonte veprimet kolektive të motivuara dhe të ndërthurura për shkak të tendosjeve dhe streseve të mishëruara në një grup individësh dhe të shfaqura në një mjedis kontradiktor mes qëllimeve individuale dhe shoqërisë. Kjo ndodh më së shumti në periudha krizash shoqërore, ku shoqëria si formësi ka parime e rregulla të caktuara dhe nga ana tjetër individi, i ndikuar nga ndodhitë e një shumësi faktorësh, krijon parimet e veta dhe sillet ndryshe nga ato të shoqërisë. Të njëjtën gjë bënë dhe motrat në rastin e ngjarjes së bujshme. Mentaliteti i mbyllur i rrethinës qëndron sipër shoqërisë dhe familjes, duke bërë që këto të fundit të silleshin në një mënyrë të tillë që vajzat të ndiheshin keq, të rebeloheshin, të vepronin në mënyrë deviante dhe të largoheshin nga familja me shpresën e një jete më të mirë e më të qetë. Veprimet e vajzave nga të ndjerit keq deri, hap pas hapi te largimi nga shtëpia së bashku me shkaqet që i detyruan të ndërmerrnin këto veprime, do të jenë devianca të papranuara sepse janë antikonformiste ndaj rregullave të shoqërisë. Dhe kështu formohet konflikti, i cili sipas Merton ndodh kryesisht për shkaqe ekonomike dhe ato të rutinës kolektive dhe që zë vend jo vetëm në rastin konkret, por dhe në shumë të tjera të përmendura ose jo.
Për ta parë situatën në një këndvështrim ndryshe, vlen të analizohet pak dhe sjellja e motrave në fjalë. Ato, të ndërgjegjshme për çka kishin bërë, pasi gjenden nga forcat e Rendit, jo vetëm pranojnë fajin e tyre, por dhe justifikojnë çdo veprim që kishin kryer për shkak të problemeve të mëdha që i detyruan të bënin atë që bënë. Ky model sjelljeje shpjegohet në “Teorinë e Neutralizimit”, që ka përfaqësues Gresham Sykes dhe David Matza. Sipas tyre, personat që kryejnë vepra deviante janë të prirur të justifikojnë çdo sjellje të tyre në varësi të rrethanave apo situatave të veçanta, duke mohuar përgjegjësitë dhe duke u pozicionuar në rolin e viktimës. Nuk dua të shprehem nëse kjo gjë duhet bërë ose jo, pasi gjithmonë do të jetë në varësi të kontekstit të ngjarjes dhe për ta vërtetuar ekzistojnë organe të shumta kompetente. Ajo që dua të theksoj, është pikërisht qëndrimi ekstrem i palës tjetër tashmë, i vajzave kundrejt familjes, të cilat në mënyrë të ftohtë mbrojnë vazhdimisht veten, duke bërë fajtorë për gjithçka prindërit dhe duke mos u penduar për asgjë.
E ç’rëndësi ka në qoftë se në gjithë këtë histori e kanë fajin vajzat apo prindërit! Raste të tilla kanë ndodhur shumë, ka goditur i biri të ëmën apo e anasjellta, ka vrarë babai të bijën, ka dhunuar vajza babain apo nënën e të tjera. Për sa kohë vazhdojnë të ndodhin ngjarje të tilla, do të thotë që të gjitha palët e sistemit shoqëror kanë mangësi e faj dhe nuk janë pozicionuar ende, duke turbulluar sistemin e vlerave dhe duke prodhuar situata konfliktuale.
Parë me lupa të zgjeruara, këto ngjarje mund të kenë tendencë rritjeje, pasi, siç shkruan dhe profesor z. Dervishi në shkrimin “Një vështrim sociologjik mbi problemet familjare te të rinjtë e shkollave të Tiranës”, në shoqërinë tradicionale shqiptare familja konsiderohej si një minishtet i organizuar, por veçanërisht gjatë dhjetëvjeçarit të fundit konstatohet një farë dobësimi i marrëdhënies midis anëtarëve të familjes shqiptare. Në çfarëdo prizmi që të shihet, në raportin e marrëdhënies femër – mashkull, prindër – fëmijë, komunitet – media, vajzë – baba, motër – vëlla, brez i ri – brez i vjetër, vlera, parime, mentalitet i ri – i vjetër, politika totalitare – moderne, postmoderne etj., dhuna psikologjike apo fizike është kudo e pranishme në shoqëri, e sidomos në familje, e cila ndonjëherë duket si vatër e pakontrollueshme. Në këto raste, vazhdueshmëria e këtyre ngjarjeve është e frikshme dhe ka nevojë për gjendje alarmi social në mënyrë që vëmendja të mos përqendrohet vetëm tek alarmi, buja, paragjykimi dhe dënimi i tyre, por te të parit e shkaqeve në thellësi të shoqërisë, familjes e vetvetes, dhe për të gjetur forma të reja parandalimi e kurimi, jo në mënyrë të egër shtypëse, por në forma ndërvepruese e ndërgjegjësuese.
Sipas teorisë së etiketimit, kur një person kryen një vepër kriminale të karakterit parësor, por të një shkalle të ulët, që zakonisht shoqërohet me përmasa të buta të dënimit, atëherë mund të ndodhë që krimi të vazhdojë dhe i njëjti person, si pasojë e stigmatizimit, të shihet si deviant, të paragjykohet dhe të nxitet për të qenë gjithmonë i tillë dhe, pse jo, të jetë burim rreziku në të ardhmen. Për këtë arsye, institucionet apo persona të tjerë në këto raste, si media, shkollat, analistët e organe të tjera, duhet të japin mesazhe sa më pozitive, ndërgjegjësuese dhe paqësore, duke pasur qëllim përshkrimin me objektivitet të realitetit dhe parashtrimin e rrugëve të zgjidhjes dhe jo përbaltjes së figurave të ngjarjeve, pasi kjo dëmton imazhin e tyre, të ardhmen e shoqërisë sonë dhe në parim vendin tonë.
Brezat duhet të jenë më të prirur të pranojnë njëri-tjetrin; familjet duhet të tregohen më të hapura me fëmijët, e sidomos me vajzat e tyre; të rinjtë duhet të jenë më racionalë; shoqëria në tërësi duhet të jetë më e hapur ndaj vetvetes dhe dallgëve të reja të ndryshimit. Në qoftë se do të ndodhnin këto, motrat Kajtazi nuk do të ishin frustruar, nuk do t’i kishin vënë flakën shtëpisë së tyre, nuk do t’u jepnin prindërve qetësues gjumi, nuk do të ishin larguar nga shtëpia, nuk do të mundoheshin të ndryshonin “identitet” duke ndryshuar ‘look’-un e tyre, dhe nuk do të ishin prapa kangjellave të një burgu apo ulur në karrige me duart mbi tavolinën e drunjtë të një salle gjykate, ku do të luhet fati i tyre.
Ndoshta ato do të ishin tani duke jetuar një ditë normale, ku do të zgjoheshin në mëngjes, do të takonin përzemërsisht prindërit, do të shkonin në shkollë, do të dilnin me shoqet, do të ktheheshin sërish në shtëpi, ku do të përqafonin prindërit e do t’u jepnin atyre lajmet më të rëndësishme të ditës, do t’u tregonin një notë, do t’u hapeshin për një problem me shoqen, shokun apo mësuesin, do t’u tregonin për një ndodhi në rrugë apo për një film që kishin parë, me idenë që do të ndanin diçka në ato momente me prindërit, do t’u besonin atyre momentet më të rëndësishme ose jo të ditës, sepse kjo është ajo që në thelb çdo person dëshiron të realizojë me njerëzit më të rëndësishëm, të ndajë ditën dhe kujtimet që lënë pas, të bukura apo të dhimbshme qofshin.
* Sociologe
(g.b/GSH/BalkanWeb)
