Në emisionin Autokton të autores Anila Ahmataj këtë tē dielë fokusi ishte mbi Sanxhakun e Nishit dhe masakrat që ndodhēn me popullsinë atje.

Në zemër të juglindjes së Ballkanit, atje ku shtrihet lugina e Nishavës e mbuluar nga mjegulla e kujtesës, ngrihet Nishi, një qytet i lashtë, me themele të ngulitura në gjakun dhe dhembjen e historisë shqiptare. Ky nuk është vetëm një qytet. Është Naissusi i lashtë, është porta e lindjes dhe udhëkryqi i perandorive, është vendi ku u shkrua një nga kapitujt më të dhimbshëm e më të harruar të kombit tonë: historia e Sanxhakut të Nishit. Ky truall, dikur i banuar nga dardanët fisnikë, kaloi në duart e perandorëve romakë, kaloi përmes kalasë së vjetër të ngritur mbi themelet e epokave, e qëndroi si qendër e zhvillimit, e tregtisë dhe e kulturës. Por fati i Nishit nuk ishte veçse një gur shahu në lojën e madhe të pushtimeve, ku shqiptarët shpesh ishin viktima të një historie që e shkruanin të tjerët.

Në shekullin XIX, me fillimin e shtetformimit serb dhe me mbështetjen e fuqive të mëdha, nisi spastrim i heshtur dhe i dhunshëm. Sanxhaku i Nishit një territor i mbushur me fshatra shqiptare, me kulla, me këngë, me gjuhë dhe zakone, u gjunjëzua. Mijëra shqiptarë u dëbuan, u masakruan, u zhdukën nga regjistrat dhe nga hartat, por jo nga kujtesa. Nga Toplica, Kurshumlia, Prokupla, Lebana e deri në Leskovc, u dëgjuan klithmat e njerëzve që po largoheshin nga vendlindja me plagë në zemër dhe me tokën e dashur në kujtim. U quajtën muhaxhirë. Disa arritën në Kosovë, të tjerë në Maqedoni e më tej. Por rrënjët e tyre, mbetën në Nish. Dhe rrënjët nuk vdesin.Ky dokumentar nuk është thjesht një tregim për një qytet të humbur.

Është një thirrje nga historia për të mos harruar. Është një dëshmi për Sanxhakun e Nishit, zemrën e ndaluar të shqiptarëve, që rreh ende në gjoksin e një kombi të plagosur. Sanxhaku i Nishit jeton, në kujtesë, në gjak, në drejtësi që pret të zgjohet.Naissusi, qyteti i ndërtuar nga romakët, shtrihej mbi rrënojat e një vendbanimi dardan. Këtu, në këtë tokë, lindi një nga perandorët më të njohur të Romës Konstandini i Madh. Rrugët ishin të gurta, kështjellat të pathyeshme, dhe jeta rridhte mbi themelet e një qytetërimi që do të ndikonte për shekuj. Nishi nuk ishte thjesht një qytet. Ai ishte çelësi i Ballkanit. Kush e sundonte, kishte dorën mbi tregtinë, mbi ushtritë, mbi rrjedhën e historisë. Që nga bizantinët te bullgarët, nga osmanët te serbët, të gjithë e kërkuan, por rrallëkush e mbajti pa gjak.

Nga Prokupla deri në Leskovc, nga Toplica në Kurshumli, ky ishte një territor i banuar prej shqiptarëve etnikë për shekuj me radhë. Ata jetonin me zakonet, gjuhën dhe besimin e tyre. Ishin fermerë, luftëtarë, poetë. Por askush nuk mund ta imagjinonte tragjedinë që po afrohej. Në vitin 1877, Serbia nisi një fushatë të dhunshme ushtarake për të pastruar territorin nga shqiptarët. Mbi 60 mijë burra, gra e fëmijë u dëbuan nga shtëpitë e tyre. Qindra u vranë, mijëra u zhdukën pa gjurmë. Kështu u shkrua një nga kapitujt më të errët të historisë së Ballkanit. Shqiptarët e Sanxhakut të Nishit nuk u zhdukën. Ata u zhvendosën, e me vete morën gjuhën, këngën, zakonet dhe mallin. Në Kosovë, Maqedoni e më gjerë, jetojnë mijëra pasardhës të atyre që u quajtën ‘muhaxhirë’. Por për ta, Nishava nuk është thjesht një lumë. Është një plagë që rrjedh ende.Historia nuk fshihet. Ajo jeton në çdo gjurmë, në çdo fjalë të pathënë. Sanxhaku i Nishit nuk është thjesht një copë toke. Është kujtesë. Është amanet. Është e vërteta që pret të thuhet me zë të lartë.

Por historia e Sanxhakut të Nishit nuk përfundon me dhimbjen.Ajo vazhdon në heshtjen e arkivave, në heshtjen e shteteve, në librat që nuk u shkruan kurrë, në tekstet shkollore ku mungojnë kapitujt që duhej të ishin.Ajo është një histori që nuk gjeti drejtësi, por që ende kërkon të dëgjohet.Fëmijët e atyre që u dëbuan nga Prokupla, nga Kurshumlia, nga Leskovci, sot jetojnë me emra të ndërruar, me mbiemra që nuk i njohin, me kujtime të gjysheve që flasin për shtëpi të braktisura dhe oxhaqe që nuk tymosin më.Ata rriten me mallin për një vend që nuk e panë kurrë, por që e ndiejnë në gjak.Ata janë dëshmia e gjallë se kujtesa nuk vdes.Në trojet ku sot rrallë dëgjohet fjala shqipe, në rrugët ku kënga e vjetër u hesht, gjurmët janë ende aty.Në themelet e shtëpive të rrënuara, në gurët e varreve të shkulur, në emrat që u serbizuan me dhunë, në toponimet që u ndërruan për të fshehur të kaluarën.Por toka nuk harron.Ajo mban erën e gjakut, zërin e fëmijëve që qanin nën borë, dhe mallkimin e nënave që u ndanë me forcë nga toka e tyre.Sot, në kohën e informacionit dhe të të drejtave ndërkombëtare, Sanxhaku i Nishit mbetet një plagë e pazbardhur.Asnjë tribunal nuk gjykoi dëbimin e shqiptarëve të 1877–1878.

Asnjë shtet nuk kërkoi falje.Asnjë monument zyrtar nuk u ngrit për viktimat. Por historia nuk mund të fshihet, zëri i tyre vjen përmes brezave, përmes këngëve që thurin dhembje, përmes poemave që ruajnë kujtesën kolektive, përmes dokumentarëve që guxojnë të thonë të vërtetën.Sanxhaku i Nishit nuk është vetëm një kujtim i largët.Është provë e një padrejtësie historike.Është çështje identiteti.Është një thirrje për vetëdije kombëtare.Për të njohur atë që jemi, duhet të njohim atë që kemi humbur dhe Sanxhaku i Nishit është pikërisht ajo humbje që na ndjek si hije.,Ky rrëfim nuk mbyllet këtu. Sa herë që një fëmijë shqiptar lind në Kosovë, Maqedoni, apo më tej, dhe mban një mbiemër që rrjedh nga ato treva, Sanxhaku i Nishit rilind. Ai rron në kujtesën e familjeve, në rrëfimet e pleqve, në gurët që presin të flasin, në historinë që pret të njihet., sepse kujtesa nuk vdes.Sanxhaku i Nishit jeton.