Studiuesi Auron Tare ka sjellë në vëmendje rolin e kolonelit Frank W. Sterling, themelues i Xhandarmërisë Shqiptare në fillim të viteve 192. Përmes një mesazhi në rrjetin social ‘Facebook’, Tare ka publikuar pasazhe nga kujtimet e kolonelit në Shqipëri dhe impresionet e vizitës së tij në vendin tonë.
Sipas Tares, pjesët e zgjedhura për botim sjellin disa fakte të panjohura mbi rolin e këtij oficeri karriere, i cili ishte bërë i famshëm në radhët e ushtrisë angleze, duke qenë se kishte shërbyer në Stafin e të famshmit Lorenc të Arabisë në revoltën arabe kundër ushtrisë otomane.
“Mesa duket nga dëshmia e kolonelit, Xhandarmëria Shqiptare, që në fillesën e saj, nuk ka pasur mbështetjen e politikës britanike, duke penguar edhe iniciativën e mençur të Zogut për të përfshirë një forcë të tretë si arbitër midis ambicieve gjithmonë e në rritje të Italisë dhe kurtheve dhe prapaskenave jugosllave.”, shkruan Tare.
NGA: AURON TARE
Javën e kaluar pati një lloj feste në Tiranë për 100-vjetorin e marrëdhënies zyrtare shqiptaro-britanike. Unë u përpoqa të lexoja ndonjë gjë thelbësore për historinë e këtyre marrëdhënieve, por gjithçka që lexova në mediat lokale ishte thjesht push. Është një turp pasi Shqipëria dhe Anglia shkojnë shumë në një histori shumë interesante dhe plot ngjyra. Fatkeqësisht, asnjë artikull apo ngjarje nuk përmend
pse më në fund Anglia e njohu këtë vend të vogël ballkanik dhe pse në fund të fundit ia vlente të kishim marrëdhënie diplomatike vaj.
Në Shqipëri, inxhinierët italianë sapo kanë gjetur naftën dhe italianët dhe Anglo Persia (BP) hyjnë në një garë që mund të siguronin të drejtën e shpimit. Prandaj, Ministria e Jashtme nxori nga pensioni një diplomat të vjetër levantin, Sir Harry Eyres. Ai ishte stacion në Portin e Durrësit dhe në kushte të vështira u përpoq të çonte përpara interesin britanik për Shqipërinë. Kompania Anglo-Persiane e Naftës, e cila kishte kontakte në qeverinë britanike, si Winston Churchill, kishte hapur negociatat me qeverinë shqiptare në vitin 1920, kështu që emërimi i Eyres u dha në një sfond intrigash politike dhe ekonomike.
Kishte 8 muaj që zoti Eyre ishte vendosur në Shqipëri kur erdhi edhe një person shumëngjyrësh. Koloneli Frank Sterling, një veteran i revoltës arabe që luftoi si pjesë e Ushtrisë Arabe Lawrence. Sipas fjalëve të kolonelit Sterling: “Ndërkohë, kompania anglo-persiane e naftës kishte marrë një koncesion nga qeveria shqiptare për prospektimin e naftës. Pas shpimit në një sërë vendesh, një shtresë naftëmbajtëse u zbulua në kodrat e ulëta në veri të Valona (Vlorë) dhe disa puse u fundosën, sasia e naftës e gjetur ishte e konsiderueshme, por cilësia ishte e dobët, ishte aq e trashë sa ishte pothuajse e pamundur të pompohej, kështu që do të duhej një trajtim rafinues në grykën e pusit përpara se të mund të dërgohej me tubacion poshtë në bregdet”.
Koloneli Sterling, i diplomuar në Akademinë Ushtarake më të mirë në botë në Sandhurts në atë kohë, ishte një vëzhgues i mprehtë. Takimi i tij i parë me Ambasadorin Britanik në Durrës në botën e tij:
“Të shtënat në Shqipëri ishin vërtet të shkëlqyera dhe ministri ynë, zoti Harry Eyres, ishte një gjuajtje jashtëzakonisht e mprehtë. Një ditë shumë të ftohtë kur isha jashtë me të në kënetat rreth Durrësit, zogjtë ishin aq të shumtë sa ai nuk ndaloi as për një drekë sanduiç. Ishte aq i akullt sa deti ishte ngrirë shtatë metra larg plazhit dhe duart e mia ishin mpirë aq shumë sa për orën e fundit mezi munda të tërhiqja këmbëzën. Kur u kthyem në legatë, plaku thirri:
“Humph! Shumë vonë për çaj – prishni darkën tuaj.”
Por vetë darka nuk ishte shumë për të pritur. Ministri nuk mbante kuzhinier, por ushqimin e merrte nga një restorant lokal dhe për arsye ekonomike porosiste tre porcione për katër persona. Kur erdhën tre peshq të vegjël për katër burra ‘grabitqarë’, ishte e vështirë të arrihej një ndarje e drejtë”.
Me poshte pjese nga Kujtimet e tija te botuara gjate periudhes se jetes se tij ne Damask.
“Me kërkesën e Ministrit tonë në Shqipëri zbarkova në Durrës në Maj të vitit 1923 së bashku me bashkëshorten time, vajzën Elspeth, e lindur në Palestinë verën e kaluar, guvernanten e saj, si dhe tre qentë e mi”. “Ahmet Beu u zgjodh President i Republikës. Ishte një burrë shumë inteligjent, i cili e filloi karrierën me qëllimet më të mira për të reformuar administratën e vendit të tij. Ai e kuptoi që gjëja e parë ishte krijimi i një Shqipërie të sigurt dhe për këtë qëllim i duhej një xhandarmëri e klasës së parë. Për këtë arsye më dërgoi në Londër për të formuar një ekip oficerësh britanikë, të cilët do të krijonin xhandarmërinë e tij.
Kur unë shkova në Londër informova Qeverinë e Madhërisë së Tij dhe saktësisht sir Eyre Crowe, Nënsekretari i Punëve të Jashtme mbi qëllimin e këtij misioni. Ai më dëgjoi me kujdes dhe më këshilloi që ta shkruaja të gjithë çështjen në një raport për t’ia dërguar Sir Austin Chamberlain, Sekretari i Shtetit. Unë formulova një raport sa më konciz mbi situatën në Shqipëri, si dhe për nevojën e madhe të krijimit të një xhandarmërie të trajnuar sa më mirë si një mundësi e madhe për të vendosur paqen në Shqipëri. Një Shqipëri në paqe do të thoshte edhe një paqe në Ballkan. Gjithashtu, shtova se Qeveria e Madhërisë së Tij nuk do të lejonte që këtë çështje ta merrte në dorë një ekip oficerësh gjermanë të Shtabit të Përgjithshëm, i cili do të vendosej në zemrën e Ballkanit. Sir Austen, në fakt, më ktheu përgjigje, duke me thënë se nuk mund të më ndalonte të formoja një ekip të tillë, por mund ta bëja këtë gjë në mënyrë të pavarur nga qeveria dhe i kishte dhënë urdhër Ministrisë së Luftës që asnjë ushtarak aktiv të mos përzihej në këtë mision. Idiotësia e kësaj letre dhe e këtij vendimi më acaroi shumë.
Ndërkohë, u ktheva për të takuar Sir Eyre Crowe në Ministrinë e Jashtme, i cili më zgjati një letër duke më thënë “Kjo do të të interesonte ta lexoje” Letra që më zgjati ishte një telegram personal i Musolinit për Sir Austen-in i cili e falënderonte për kortezinë e treguar, duke i dërguar atij letrën e kolonel Sterling-ut mbi çështjen e krijimit të një xhandarmërie britanike në Shqipëri. Unë u habita që një Ministër i Kurorës mund të shkonte deri këtu, duke i shpjeguar një tjetër kryetari shteti sesi kishte vepruar me një oficer të kurorës britanike. Nuk e kuptova përse ai veproi kështu, pasi Sir Austen-i nuk më kishte takuar kurrë dhe nuk më kishte dëgjuar asnjëherë mbi këtë problem. Nëse ai do ta bënte këtë gjë, unë do t’i kisha thënë se në fakt këtë çështje unë e kisha diskutuar me Duçen në Romë kur e takova përpara se të vija në Londër dhe pasi i shpjegova Musolinitantazhin e Italisë në një Shqipëri mike, nën influencën britanike, kisha fituar aprovimin e tij për këtë çështje.
Mendoj se qëndrimi i Sir Austen-it kishte të bënte me faktin që kompania e madhe anglo-persiane ishte gati të firmoste një kontratë për kërkime nafte në Shqipërinë e Jugut dhe kishte frikë se mos zgjonte kundërshtimet e Italisë për këtë problem.
“Ahmed Beu më nderoi duke më pasur si një prej njerëzve të tij të besuar në çështjet e rëndësishme politike dhe duke filluar nga vera e 1926-ës unë e këshillova atë që meqenëse ai ishte shumë i dobët të rezistonte ndaj avancimit italian dhe atij jugosllav. Në krahun tjetër ai duhej të bëhej mik me njërin prej tyre. I theksova se një miqësi me Italinë ishte në avantazhin e Shqipërisë, pasi do të përfitonte nga Italia para dhe teknologji të përparuar për zhvillimin e vendit, por do të ishte, gjithashtu, më i rrezikshëm, duke pasur parasysh ambiciet italiane. Ndërsa nga Jugosllavia nuk do të përfitonte asgjë, por do të hynte në një aleancë ballkanike dhe do t’i prezantohej Italisë si një front i përbashkët. Ahmet Beu pranoi në princip argumentin tim, por më tha që nderi i tij e donte që të fliste në fillim me Jugosllavët, pasi ishin ata që e kishin ndihmuar të vinte në pushtet dhe ishin fqinjët e tij më të afërt. Pas këtyre bisedave, propozimi iu dërgua qeverisë jugosllave për të formuar një aleancë për ndihmë të dyanshme. Jugosllavët, pa një këndvështrim afatgjatë mbi këtë çështje, e hodhën poshtë propozimin. Katër muaj më vonë, i njëjti propozim iu bë italianëve, të cilët e pranuan me kënaqësi të madhe dhe, kështu, Pakti i Tiranës u firmos në nëntor të vitit 1926.
Në vitin 1927 unë zbulova një komplot. Babai i Sekretarit tim kishte një Hotel në Tiranë, i cili ishte vendi ku qëndronte zakonisht një faktor, apo më mirë një agjent, që punonte për një nga familjet e mëdha, pronare tokash, e prijësve të klanit të Dibrës. Ky prijës ishte, gjithashtu, edhe senator dhe ishte në krushqi me Ahmet Beun, pasi i kishte marrë motrën. Agjenti ynë pinte shumë dhe dehej të shumtat e mbrëmjeve që qëndronte në Hotel dhe, një natë, i thotë sekretarit tim se gruaja e tij ishte joshur nga padroni i tij, Senatori, dhe tani ai donte që të tregonte mbi një komplot në të cilin Padroni i tij ishte i implikuar. Ai tha se Senatori ishte nën pagesën e jugosllavëve, të cilët kishin organizuar që, në një dite të caktuar Ahmet Beu do të vritej dhe Tirana do të merrej nga trupat dibrane, të cilat do t’i paraprinin një avancimi të trupave jugosllave. Unë sigurisht që nuk e besova këtë histori, të cilën e mora si një gënjeshtër të një burri xheloz për të shoqen. Megjithatë, sekretari im insistoi se senatori në fakt merrte një pagesë floriri nga Legata Jugosllave dhe unë vendosa një person që të mbante senatorin nën vëzhgim. Nga vëzhgimi i vazhdueshëm pamë se ai doli dy herë nga Legata Jugosllave natën, duke pasur një qese floriri në dorë. Unë tashmë fillova të isha i kujdesshëm dhe urdhërova raportime të vazhdueshme për çdo lëvizje trupash në kufirin me Jugosllavinë. Dyshimet e mia u konfirmuan menjëherë, kur zbuluam se një brigadë këmbësorie në manastir ishte lëvizur në qytetin e vogël të Strugës pranë Drinit dhe ishte zëvendësuar me një Divizion të tërë.
Unë refuzova të besoja se ministri jugosllav kishte dijeni mbi këtë plan. Në fakt në këtë periudhë ishin dy qeveri në Beograd; një qeveri e zgjedhur nga populli dhe “qeveria” ushtarake, një klike gjeneralësh e njohur si “Dora e Zezë” dhe, në fakt, unë zbulova që ky plan ishte përgatitur nga kjo organizatë dhe në Tiranë kontrollohej nga Atasheu Ushtarak Jugosllav.
Ahmet Beu e dëgjoi këtë lajm që i dhashë me plot neveri, pasi Senatori ishte mik i tij dhe merrte financime të mëdha nga vetë Ahmet Beu. Ky zbulim, në fakt, u kontrollua me shumë kujdes nga ne dhe u pa që nuk kishte asnjë dyshim për vërtetësinë e tij. Me Ahmet beun bëra një bisedë shumë të gjatë se çfarë duhej të bënim. Ishte e qartë se si president, Ahmet Beu nuk mund të akuzonte një legatë të huaj të akredituar pranë qeverisë së tij që thurte plane për ta vrarë. Në të njëjtën kohë nuk mund të injorohej ky rrezik i madh, aq më shumë, i cili nuk ishte vetëm për Presidentin, por në fakt me komplikime të mëdha rajonale, pasi nëse Jugosllavia do të pushtonte Shqipërinë, ishte e sigurt që Italia do të shpallte Luftën dhe, në këtë mënyrë, do të ishte e vështirë që kjo luftë të lokalizohej. Në menduam se mënyra më e mirë për të vepruar ishte që ky faktor ta vriste senatorin dhe ne do t’i jepnim atij një pasaportë false dhe do t’i siguronim një kalim jashtë vendit. Agjenti ynë e kreu me sukses vrasjen dhe ne e nxorëm atë fshehtas nga kufiri me Greqinë. Kjo vrasje bëri shumë bujë në Tiranë dhe senatorit i bënë një ceremoni të madhe ushtarake, si dhe me bandën që luante muzikë funebër. Unë mora një ftesë për të marrë pjesë në këtë ceremoni, por sigurisht që nuk shkova. Jugosllavët kishin dyshime që unë isha i implikuar në këtë vrasje, por, megjithatë, nuk ishin shumë të sigurt.
Disa muaj më vonë, ata filluan sjelljen e trupave përgjatë Kufirit. Legata Britanike në Durrës ishte kaq shumë e painformuar dhe e verbër ndaj këtyre ngjarjeve, saqë unë u detyrova të shkoj në Romë për të takuar ambasadorin tonë atje Sir Ronald Graham, i cili ishte një miku im i vjetër. Pasi më dëgjoi atë që i tregova, ai me sugjeroi që të shkoja në Londër për t’i raportuar Ministrisë së Jashtme.
***
Interesimit të një sërë lexuesish mbi rolin e kolonelit Frank W. Sterling në themelimin e Xhandarmërisë Shqiptare në fillimet e viteve 1920, po i japim disa pjese të shkëputura nga kujtimet e tij, të cilat janë të panjohura deri me sot për publikun shqiptar. Duke qenë se koloneli Sterling ka luajtur një rol të gjatë dhe të rëndësishëm në Shqipërinë e viteve ‘20, ‘30 dhe ‘40 menduam të sjellim sot për botim disa pjesë të dorëshkrimeve të tij, të cilat flasin për Shqipërinë e kësaj periudhe. Pjesët e zgjedhura për botim sjellin disa fakte të panjohura mbi rolin e këtij oficeri karriere, i cili ishte bërë i famshëm në radhët e ushtrisë angleze, duke qenë se kishte shërbyer në Stafin e të famshmit Lorenc të Arabisë në revoltën arabe kundër ushtrisë otomane. Një revoltë e mbështetur dhe e financuar nga Zbulimi Ushtarak Britanik me qendër në Kajro.
Frank Sterling, një ushtarak tipik kolonial britanik kishte shërbyer në disa prej Territoreve Britanike të Lindjes së Mesme dhe pasi ishte larguar nga drejtimi i një prej territoreve palestineze, kishte marrë një ftesë nga qeveria shqiptare e asaj kohe për ta ndihmuar në stabilizimin e situatës së brendshme. Ardhja e Koloneli Sterling në Portin e Durrësit dhe figura e tij më vonë rrugëve të përbaltura të Tiranës së ‘20-s do të ketë qenë një shfaqje mjaft argëtuese për banorët vendas, pasi koloneli gjithmonë shëtiste i shoqëruar nga qentë e tij, që i kishte sjellë nga Anglia. Një detaj ky, i cili përmendej me mjaft humor nga të gjithë ata që e vizitonin familjen Sterling në Tiranë.
Në kujtimet e tij të hedhura në letër në një moshë të shtyrë të pleqërisë së tij mësojmë një detaj shumë interesant mbi fatin e themelimit të xhandarmërisë së famshme mbretërore. Mesa duket nga dëshmia e kolonelit, Xhandarmëria Shqiptare, që në fillesën e saj, nuk ka pasur mbështetjen e politikës britanike, duke penguar edhe iniciativën e mençur të Zogut për të përfshirë një forcë të tretë si arbitër midis ambicieve gjithmonë e në rritje të Italisë dhe kurtheve dhe prapaskenave jugosllave. Koloneli shkruan se ka mbetur shumë i zhgënjyer nga indiferenca e Qeverisë Britanike për një mundësi të shtrirjes së influencës së saj në një vend me një qeveri relativisht të re, e cila mund të kishte vendosur marrëdhënie preferenciale me britanikët, duke siguruar edhe mbështetjen e tyre politike në arenën ndërkombëtare. Mesa duket, e shqetësuar nga një reagim serioz i Italisë, e cila mund të komplikonte rrugët për në Lindje, Qeveria Britanike ka refuzuar çdo përfshirje në këtë mision delikat të ndërmarrë nga Koloneli Sterling, i cili çuditërisht kishte mundur të fitonte mbështetjen e atij për të cilët britanikët kishin frikë, Benito Musolinit.
Megjithatë, dëshmia mjaft interesante që vjen nga ditari i kolonelit Sterling është përgatitja dhe zbatimi i një prej vrasjeve politike, të cilat janë gatuar shpesh në Oborrin Mbretëror të Zogut. Nëse marrim si të vërtetë dëshminë e kolonelit, vrasja e këtij personi mjaft të fuqishëm, i cili fatkeqësisht nuk identifikohet me emër, ka qenë pjesë e kundërpërgjigjes ndaj skenarëve jugosllave, të cilët e shikonin tashmë Zogun si një kërcënim të influencës Jugosllave në Shqipëri. Koloneli Sterling, i cili është mjaft i sinqertë mbi rolin e tij në vrasjen e senatorit shqiptar e përshkruan me detaje këtë person, por që fatkeqësisht duke mos na dhënë emrin e saktë, na jep mundësi për të spekuluar mbi identitetin e politikanit të vrarë. Ka shumë mundësi që largësia e viteve, kur këto kujtime janë shkruar, mund të ketë hedhur mjegull në disa prej emrave dhe ngjarjeve të asaj kohe, duke mos e bërë të mundur që koloneli britanik të sqaronte më saktë emrin e personit, që u vra. Megjithatë, nëse do të shikojmë me kujdes ngjarjet e kohës dhe zhvillimin e tyre mund të ngremë hipotezën se personi, për të cilin flet koloneli ka mundësi të jetë Ceno Bej Kryeziu.
Ngjarja, megjithëse është paksa e turbullt mbi vendndodhjen e saj korrespondon saktësisht me vrasjen e Ceno Beut më 1927-ën, të cilit iu bë edhe një funeral madhështor në Tiranë. Vrasja e Ceno Beut, kunati i Zogut dhe shok armësh, si dhe personi kryesor që siguroi mbështetjen jugosllave për rikthimin e Zogut në fronin e Presidentit, pati një jehonë shumë të madhe në ngjarjet e Shqipërisë së asaj kohe. Megjithëse emri i Zogut gjithmonë mbeti si i dyshuari kryesor i kësaj vrasjeje misterioze, që në fakt u krye jashtë Shqipërisë, asnjëherë nuk u zbulua vrasësi i vërtetë. Nëse do të shikojmë politikën jugosllave të kohës dhe afërsinë e Ceno bej Kryeziut me Jugosllavët, do të shikojmë se ka shumë mundësi që senatori shqiptar, për të cilin flet koloneli britanik, mund të jetë Ceno Beu, një prej njerëzve më të fuqishëm të asaj kohe.
Koloneli Sterling, një figurë shumë ekscentrike dhe mjaft interesante në ngjarjet ballkanike të asaj periudhe, mbeti një protagonist i rëndësishëm gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke drejtuar për pak kohe Zyrën e SOE-s në Athinë, ku përgatiti disa grupe diversioniste për të sabotuar prapavijën italiane gjatë Luftës me Greqinë. Më vonë, në Stamboll ai ishte edhe një prej personave kryesorë që u përpoq të krijonte Komitetin e Shqiptarëve të Lirë me qendër në Jeruzalem, ku mblodhi disa intelektualë të rinj që mesa duket i kishte njohur që në periudhën e tij të punës në Shqipëri.
Koloneli Sterling në pamundësi të vinte sërish në Shqipëri, ku mesa duket nga kujtimet e tij kishte dëshirë që të blinte edhe një shtëpi, u vendos përfundimisht në Damask, ku duhet të ketë punuar në favor të Zbulimit Britanik, pasi një skuadër profesioniste i bëri atentat në banesën e tij, duke e lenë të plagosur rëndë.
Nuk dihet roli i kolonelit në planet anglo-amerikane të pasluftës ndaj Shqipërisë, por mesa duket një gjeneratë e re zbuluesish tashmë ishin në drejtim të operacioneve ndaj vendit për të cilin ai bëri aq shumë dhe ka shumë mundësi të jetë lenë i qetë në shtëpinë e tij në Damask, i rrethuar nga librat, lulet qentë dhe kujtimet e tij.
(BalkanWeb)
