Feja është domosdoshmëri jetike dhe karakteristikë themelore e një individi që e dallon atë nga qeniet e tjera. Është domosdoshmëri dhe nevojë e patjetërsueshme e njerëzimit dhe një karakteristikë e qenies njerëzore. Ajo është një instinkt i ngulitur thellë në psikikën njerëzore. Botëkuptimet e besimtarëve për fenë e tyre përbëjnë një larmi, e cila nuk mund të mohohet, por duhet të njihet dhe respektohet, dhe këto kuptime – edhe brenda së njëjtës doktrinë – ndryshojnë, pasi është një nga karakteristikat njerëzore dhe burim i njohjes dhe afrimit ndërmjet njerëzve.

Diversiteti si një fenomen natyror dhe njerëzor, në këndvështrimin e Kuranit konsiderohet një nga shenjat më madhështore të Zotit, mrekullitë dhe shenjat e aftësisë së Tij në krijimin dhe mbretërinë e Tij. “O njerëz, Ne ju kemi krijuar juve prej një mashkulli dhe një femre dhe u kemi bërë popuj e fise që ta njihni njëri-tjetrin. Më fisniku tek All-llahu është ai i cili më së shumti i ruhet Atij; All-llahu, me të vërtetë, është shumë i dijshëm dhe i informuar mirë.” (Huxhurat,13)
Diversiteti i racave, gjuhëve, gjinive dhe tipareve të ndryshme midis njerëzve, si dhe shumëllojshmëria në fruta, në lashta, në tokë, kodra e male… etj., janë nga shenjat e Tij që u bëjnë thirrje që të mençurit dhe studiuesit të meditojnë dhe reflektojnë, të shohin përtej botës së tyre në mënyrë që të kuptojnë madhështinë e Universit dhe forcën e Zotit. “Nga argumentet e tij është edhe krijimi i qiejve dhe tokës, llojllojshmëria e gjuhëve tuaja edhe e ngjyrave tuaja; këto janë, njëmend, mësime për ata që dinë.” (Er-Rum,22)

Universalizmi në kuptimin e hapjes ndaj të tjerëve, respektimi për vlerat dhe zakonet e tyre, njohja e ekzistencës dhe veçorive të tyre si ato etnike, gjuhësore dhe gjeografike, janë vlera sublime me të cilat karakterizohet gjinia njerëzore. “Ne me të vërtetë i kemi nderuar bijt e Ademit: i kemi shetitur nëpër tokë e nëpër det dhe i kemi furnizuar me ushqime të mira e me shije, dhe u kemi dhënë përparësi të mëdha ndaj shumicës që i kemi krijuar”.(Isra,70)

Dhe universalizmi nga një këndvështrim fetar-filozofik islam është i lidhur ngushtë me doktrinën e monoteizmit dhe është i pandashëm prej saj.

Feja dhe besimet kanë një rol dhe funksion të rëndësishëm shoqëror dhe individual, pasi shpesh arrin të krijojë harmoni dhe lumturi për individët dhe kontribuon në kohezionin dhe rritjen e shoqërisë, që do të thotë se ajo ka detyrimet e saj reale, përndryshe nuk do të ishte në këtë masë kjo përhapje dhe rritje e saj.

Studimi i feve ka një rëndësi të madhe, duke përfshirë njohjen e qëndrimit mbi të vërtetën e feve, identifikimin e shkallës së ngjashmërisë dhe kontrastit midis feve dhe përcaktimin e pozicionit të studiuesit mbi këtë apo atë besim, duke shpresuar se do të ketë një bum në studimet e feve krahasuese, veçanërisht që të tjerët kanë njohuri të mjaftueshme dhe dinë më shumë për Islamin sesa myslimanët.

Fatkeqësisht myslimanët kanë informacion të pamjaftueshëm në lidhje me fetë e tjera, në mënyrë që të dinë se çfarë është e përbashkët mes nesh që të jetojmë në paqe, harmoni dhe tolerancë, veçanërisht pasi që të gjitha fetë ndajnë një vlerë të përbashkët “njohja e ndërsjellë, bashkëpunimi dhe bashkëjetesa mes popujve”.

Feja është një nga drejtuesit kryesorë të racës njerëzore dhe kulturat e ndryshme bashkëkohore mund të kuptohen vetëm nëse i kuptojmë fetë që u përkasin atyre, ndonëse shumësia e feve është një realitet i gjallë. Nuk ka asnjë vend në botë, madje edhe viset më të izoluara, e fiset më primitive që nuk ushtrojnë një besim apo dogmë në një mënyrë apo tjetër. Të gjithë pa përjashtim, hebreu, i krishteri, myslimani, budisti dhe gjithë të tjerët janë pjesë e shoqërisë civile, ndajnë të njëjtën hapësirë gjeografike, me ç’rast multikulturalizmi dhe multikonfesionalizmi janë vlera të shoqërive të zhvilluara me sisteme të rafinuara demokratike që këtë kolorit e konsiderojnë si vlerë sublimeve. I gjithë ky diversitet është dëshmi dhe një prej shenjave të mëdha të Zotit në univers, siç janë diversiteti gjuhësor, etnik, racor dhe religjioz. “Ndihmone njëri-tjetrin në bamirësi dhe devotshmëri dhe mos ndihmoni në mëkat dhe armiqësi!” (El Maide,2).

Çdo fe është e ndarë në grupe dhe sekte. Islami në vete ngërthen dy grupimet më të mëdha, sunitët dhe shiitët; krishterimi në vete ngërthen katolicizmin, ortodoksizmin, protestantizmin; e njëjta mund të thuhet edhe për judaizmin, me ndarjet dhe sektet e ndryshme. Prandaj, studimi i feve është i rëndësishëm për hir të pranimit të idesë së bashkëjetesës nën të njëjtin nënqiell, qoftë të feve të ndryshme apo sekteve me njëri-tjetrin për paqen, sigurinë dhe mirësinë e gjithë gjinisë njerëzore. Në të njëjtën kohë pranimi i idesë së ekzistencës së feve të tjera me shumësinë e tyre me një kuptim të saktë shkencor ndaj feve ndihmon zhvillimin e mendimit në përgjithësi, duke kontribuar në krijimin e një botëkuptimi më të gjerë dhe gjithëpërfshirës për jetën, për natyrën dhe për njerëzimin si dhe për problemet bashkëkohore të tij. Këtë mund ta lexojmë drejt në Deklaratën e Medinës të hartuar dhe shkruar nën direktivat e Muhammedit, paqja e Zotit qoftë mbi të, menjëherë pas migrimit të tij në Medinë, përkatësisht në vitin 623, e cila llogaritet si dokumenti i parë civil i integruar në histori që vendosi rregullat e shtetësisë, konfirmoi shtyllat e drejtësisë midis përbërësve të shoqërisë dhe sekteve të saj dhe organizoi marrëdhëniet midis tyre në mënyrë që toleranca dhe dashuria të mbizotëronin dhe njerëzit të hynin në paqe.

Rëndësia e njohjes së feve, doktrinave dhe grupeve të ndryshme është për shkak të arritjes së një niveli të lartë të vetëdijes dhe njohurive gjithëpërfshirëse të feve, ku studiuesi i vendos ato në pozicionin e gjykimit për ta sjellë mendjen e tij në rezultate korrekte dhe të disiplinuara. Në këtë mënyrë ai bën një krahasim të vlefshëm shkencor dhe metodik bazuar në argumente, fakte dhe prova të forta për të provuar njohuritë e sakta që ai ka arritur e që nuk duhet të jetë i njëanshëm dhe të mos karakterizohet nga prirja e fanatizmit. Por në sajë të një logjike të arsyeshme dhe të pranueshme larg çdo iluzioni ose devijimi mendor, duke shpjeguar se shkenca e feve krahasuese është një shkencë e domosdoshme që çon në tërheqjen e ngjashmërive dhe ndryshimeve midis feve dhe ndihmon për të njohur të saktën nga e pasakta të nxjerrë në pah të vërtetën dhe ta rikthejë atë në burimin e saj të vërtetë hyjnor.

Bota e sotme është bërë një tërthorëse në gjymtyrët e saj, duke formuar një zinxhir të gjatë që përbën një lidhje të vetme e të pandërprerë, sidomos pas inovacionit shkencor të mjeteve moderne të komunikimit, gjë që kërkon domosdoshmërinë e arritjes së bashkëjetesës paqësore me të gjitha racat, etnikumet dhe grupet e ndryshme religjioze që ndajnë të njëjtin nënqiell dhe hapësirë gjeografike për një botë më të sigurt larg urrejtjes, paragjykimeve, konflikteve dhe religiofobisë, për të jetuar të gjithë së bashku në paqe dhe harmoni të plotë.

Nëse njeriu sodit për rreth tij, do të zbulojë se kushdo që jeton në sipërfaqen e tokës nuk është pa një besim ose doktrinë, mbi të cilin bazohen ndjenjat dhe emocionet e tij. Ky besim është faktori që ai i detyrohet në jetën e tij sipas koncepteve të mendjes së tij dhe zgjedhjes së tij, që është një realitet i lindur dhe subjektiv që njerëzimi posedon që nga fillimi i krijimit. Njeriu, pa marrë parasysh se çfarë njohurie dhe përvoje ka arritur, prapë do të mbetet i kufizuar dhe i mangët në njohuri, sepse çdo ditë sjell diçka të re.

Njohja e feve dhe besimeve ndihmon në menaxhimin dhe drejtimin e sjelljes së popujve të të gjitha shtresave për një bashkëjetesë dhe harmonizimin midis kombeve të kulturave të ndryshme, të gjuhëve, të shkallëve të fetarisë dhe besimit. Fetë zhvillohen në përputhje me zhvillimin e kulturave të njerëzve. Fetë do të qëndrojnë për sa kohë që njerëzimi mbetet dhe do të zhvillohet. Me zhvillimin e saj, ajo gjithmonë do t’i përgjigjet shkallës së kulturës racionale që arrin grupi. Feja dhe prirjet praktike që rezultojnë nga besimi janë motori i kulturës së njerëzve dhe udhëzuesi i mendjeve për të korrigjuar sjelljen dhe ndërveprimin e lartë njerëzor.
Studimi i feve i jep një rëndësi të madhe njohëse për të gjetur arsyen për të vërtetën e tij dhe për të përcaktuar pozicionin e pronarit të kësaj shkence mbi këtë besim apo atë, dhe gjithashtu na siguron mendim njohës për të kuptuar fenomenin fetar, kulturor dhe civilizues të shoqërive njerëzore, në mënyrë që qëndrimet e mbylljes ndaj vetes dhe dëshira superiore për të besuar në një fe të veçantë dhe të përjashtojë çdo fe, mund të kapërcehet. Është një shkencë që kontribuon në përmirësimin e mirëkuptimit të ndërsjellë midis njerëzve të feve të tjera dhe ndihmon në edukimin dhe zhvillimin e gjeneratave të reja, bazuar në njohuri të sakta, kuptim dhe njohje të vetëdijshme të karakteristikave të secilës fe.

Kohëve të fundit ka pasur shumë debate për rëndësinë e dialogut me tjetrin për të arritur paqen ndërfetare, pasi shumë nga studiuesit tanë të nderuar kanë hartuar zgjidhje të vlefshme për të arritur qëllimet e këtij dialogu. Ndër ato zgjidhje është që dialogu të bazohet në respekt të ndërsjellë, pranim të tjetrit dhe distancim nga paragjykimet dhe mosdurueshmëria.

Një nga përparësitë e këtij qëllimi është domosdoshmëria për të krijuar një infrastrukturë për kulturën fetare në shkolla, që do të thotë që mësuesit dhe arsimtarët t’i kushtojnë vëmendje edukimit fetar për të rinjtë që nga fillimi i hyrjes së tyre në fazën e parë arsimore, duke zhvilluar një kurs bazë që merret me aspektin e sjelljes dhe moralit në marrëdhëniet njerëzore me të gjitha fetë, me qëllim të identifikimit të doktrinave dhe besimeve të feve të tjera objektivisht pa fanatizëm ose ekstremizëm.

Zhvillimet e fundit dhe trendet bashkëkohore flasin për depërtimin e materializmit dhe fanatizmit në jetën bashkëkohore, dominimi i interesave dhe ndryshimeve që na vijnë nga të katër anët me emra tërheqës si globalizimi, modernizimi, intenca për modernizimin e fesë dhe sekularizimin e shoqërisë, thirrjet për një rol dominant të njeriut dhe për rolin e tij në univers, për natyrën dhe për gjërat e tjera. Prandaj është bërë nevojë imediate për të studiuar librat hyjnorë dhe për të shqyrtuar tekstet e tyre me fakte dhe prova të sakta, për të zbuluar ngjashmëritë mes tyre deri në pikat e konvergjencës që afrojnë dhe nuk shkaktojnë përplasje midis bijve të njerëzimit në tërësi.

Fetë monoteiste bien dakord për domosdoshmërinë për të treguar virtyte dhe vepra të drejta, për të shmangur veset dhe për të qëndruar larg të gjitha anomalive, sjelljeve devijante dhe sociopatike. Ky unanimitet në virtyte na hap një dritare për të arritur thelbin e feve që janë zbuluar për të njohur të vërtetën absolute, dhe pastaj ajo hap derën për një dialog objektiv, të sinqertë dhe konstruktiv, të bazuar në respektimin e të drejtave të njeriut në besim dhe jetë.

Një nga të vërtetat origjinale në fe që duhet të vendoset që në fillimet e para të dialogut ndërfetar, është marrëveshja e teksteve hyjnore mbi bazat më të rëndësishme të besimit fetar, që është monoteizmi. Në Kuranin fisnik thuhet: “Unë, pa dyshim, Unë jam Allahu, që nuk ka tjetër Zot përveç meje, prandaj vetëm mua më adhuro dhe kryej faljen për të më përkujtuar”.(Ta-ha,14). Në Dhjetë Urdhërimet në Dhjatën e Vjetër, përkatësisht në librin Ekzodusi (20/2-4), që iu zbuluan hebrenjve nëpërmjet Mosiut/Musait a.s. thuhet: “Unë jam Zoti, Hyji yt që të nxora nga dheu i Egjiptit, prej shtëpisë së skllavërisë. Mos ki tjetër Zot, përveç meje. Mos bëj kurrfarë idhulli..”

Përmendja e monoteizmit në tekstet e Ungjillit erdhi në thënien e tij “Ai është i Vetmi, e pos tij ska tjetër. Të duash Atë me gjithë zemër, me gjithë mendje, me gjithë fuqi..” (Ungjilli sipas Markut,12/32). Vrasja, shkelja e kurorës, vjedhja, dëshmia e rreme, janë parime të pohuara nga të gjitha fetë.

Të gjithë studiuesit e teologjisë, misionarët, dhe të tjerët të ngarkuar me misionin e arsimit dhe edukimit nëpër qendra kulturore, në qendra hulumtuese e kërkimore, në universitete etj., duhet të bëjnë përpjekje që të përhapin kulturën fetare midis gjeneratave të reja, në mënyrë që dialogu ndërfetar të jetë dialog objektiv, konstruktiv, transparent dhe mbi baza intelektuale, ashtu siç kërkon Zoti i Plotfuqishëm: “Thirr në rrugën e Zotit tënd me urtësi dhe këshillime të mira dhe diskuto me ata në mënyrë më të mirë!” (Nahl,125), në mënyrë që i gjithë njerëzimi të promovohet duke u udhëhequr në rrugët e dashurisë, bamirësisë dhe paqes.

All-llahu nuk ju ndalon të silleni mirë dhe me drejtësi ndaj atyre që nuk ju luftojnë për shkak të fesë dhe nuk ju përzënë nga shtëpitë tuaja. Me të vërtetë All-llahu i do të drejtët. (El Mumtehineh,8).

Për më tepër shih referencat:
– Përkthimi i ajeteve kuranore është marrë nga versioni elektronik:
http://tanzil.net/#1:1
– Përkthimi i fragmenteve biblike të Dhjatës së Vjetër dhe Dhjatës së Re nga versioni elektronik:
http://www.bibla.net/
– Feja, hulumtime për studimin e historisë së feve, dr. Abdullah Draz
– Islami ndërmjet lindjes dhe perëndimit, Alija Izetbegoviç
– Këshilli Zviceran i Feve (Për një bashkëjetesë të Feve në paqë dhe liri) www.ratderreligionen.ch
– Të kuptuarit e qytetarisë, dr. Abdul Mexhid Nexhar
– Studim mbi fetë krahasuese, dr. Salih Nu’man
– Islami, e tashmja dhe e ardhmja, Zaki Milad
– Deklarata e Medinës, iniciatore e konceptit të tolerancës, dr. Radijeh Salim
– Dialogu ndërfetar, dr. Abdurrahim Es-Sulemij
– Studim mbi krahasimin midis feve, dr. Abdullah Sherkavij